Tragische sprookjes: Sisi en Lady Di

Sisi, keizerin van Oostenrijk-Hongarije

Keizerin Elisabeth van Oostenrijk-Hongarije, ook wel Sisi genoemd, werd op 10 september 1898 in Genève door een anarchist doodgestoken. Er waren rond de eeuwwisseling nog veel meer hooggeplaatste personen het doelwit van anarchistische aanslagen. Ook vorst Dimitri Kropotkin (1879), tsaar Alexander II (1881), president Sadi Carnot van Frankrijk (1894), koning Umberto I van Italië (1900), de Amerikaanse president William McKinley (1901) en koning George I van Griekenland (1913) werden vermoord. De anarchisten hoopten dat door het uitschakelen van de elite de massa’s in opstand zouden komen en dat vervolgens het hele staatsbestel zou wankelen.
 

 

Toch past Sisi niet helemaal in het rijtje: ze is er de enige vrouw in en zij speelde in het openbare leven geen rol meer. Haar dood was min of meer toeval. Haar moordenaar, de Italiaanse werkman Luigi Lucheni, had aanvankelijk het plan de hertog van Orléans (de Franse troonpretendent) te doden. Toen bleek dat hij zijn reis naar Genève had afgezegd, koos Lucheni een ander slachtoffer. Hij had in de krant gelezen dat Sisi in hotel Beau Rivage overnachtte. Hij wachtte haar op aan de oever van het Meer van Genève, sprong van achter een boom tevoorschijn en stak toe met een vijl.

Eeuwig jong en mooi

De moord en later de begrafenis in Wenen werden in de media uitvoerig beschreven en afgebeeld. Sisi, geboren in 1837 in het Beierse Possenhofen, was sinds haar huwelijk met keizer Frans Jozef in 1853 al heel lang de lieveling van de media. Men beschouwde haar als een van de mooiste vrouwen van haar tijd. Haar populariteit nam in de loop der jaren niet af, al klonk er in het parlement kritiek op haar veelvuldige afwezigheid aan het hof, haar geringe inzet voor de gemeenschap en de enorme sommen die zij uitgaf. Zo besteedde ze veel geld aan reizen, haar luxueuze onderkomens en niet te vergeten haar stoeterij. Frans Jozef was echter door een erfenis zeer rijk en betaalde alles zelf.

Voor het brede publiek bleef zij eeuwig jong en mooi, ook omdat zij zich maar weinig in het openbaar liet zien en er na 1868 geen schilderijen van haar werden vervaardigd. Er zijn door toevallig aanwezige fotografen nadien wel foto’s gemaakt, maar enkel van veraf. Bovendien houdt ze daarop vaak een parasol voor haar gezicht of keert ze zich af van de camera.

Sisi reisde het liefst incognito door Europa als de gravin van Hohenems, vergezeld door een klein gevolg (nu ja, vijftien personen). Op straat was ze een onopvallende verschijning, ze werd uitsluitend begeleid door één hofdame. Tot verdriet van de directies van de Europese spoorwegmaatschappijen, hoteldirecties en haar echtgenoot, die ook niet wist waar ze precies uithing, gaf ze nooit lang van tevoren aan wat haar reisdoel was. Zo telegrafeerde ze kort voor aankomst in Genève dat ze in Beau Rivage een hele etage voor zichzelf en haar gevolg wilde, waardoor enkele hotelgasten haastig elders moesten worden ondergebracht. De commotie werd door de plaatselijke pers opgepikt en vandaar dat Lucheni wist van haar komst.
 

 

Altijd op reis

Hoewel Sisi na haar huwelijk met Frans Jozef in 1853 werd bejubeld door haar onderdanen, wilde of kon zij zich niet voegen in de regels die toen bestonden voor vorstelijke echtgenotes. Dit leidde tot een toenemende vervreemding tussen haar en haar familie, maar ook met haar omgeving in het algemeen. Ze ging haar eigen gang en wilde met niets of niemand rekening houden. Ze uitte zich in haar gedichten kritisch en laatdunkend over haar familieleden, maar klaagde tegelijk over het feit dat ze zo eenzaam was en dat niemand haar begreep.

Sisi onttrok zich in toenemende mate aan officiële gebeurtenissen en was meestal maar kort in Wenen voordat ze weer lang op reis ging. Vanaf haar eerste lange buitenlandse verblijf, een half jaar op Madeira in 1860, luidde de verklaring van haar afwezigheid immer dat ze voor haar gezondheid elders aan het kuren was. In feite had ze tot haar middelbare jaren een ijzersterk gestel: ze turnde, reed veel en heel goed paard, ze zwom in Nederland en Corfu dagelijks in zee en maakte iedere dag uitgebreide wandelingen in een hoog tempo, ook in de volle zon. Ze droeg onder haar japon een speciaal wandelpak van zacht leer. Ze was erg bezig met haar gezondheid en besteedde veel aandacht aan lichaamsbeweging, haar gewicht en haar dieet, wat tot geruchten leidde dat ze aan een eetstoornis leed.

Tussen 1882 en 1884 liet zij vlak buiten Wenen de weelderige Hermesvilla bouwen, om wel bij de grote stad te wonen maar niet aan het hof, maar ze was er niet vaak. Toch kwam haar mensenschuwheid niet voort uit verlegenheid of gebrek aan zelfvertrouwen: ze was juist uiterst ambitieus, of het nu om haar figuur ging of haar kapsel, paardrijden, turnen of snelwandelen, dichten en talenkennis.

De depressies van Sisi

Haar hyperactieve gedrag, haar oppervlakkige interesses – veel smaak had ze niet – en permanente reislust waren misschien remedies tegen haar toenemende depressies die samenhingen met haar onvermogen om op één plek gelukkig te zijn met weinig. De zwaarmoedigheid verergerde door de zelfmoord van haar zoon Rudolf in 1889. In 1888 had ze de opdracht gegeven voor de bouw van een groot paleis bij Gastouri op Corfu, het Achilleion. Hier trok ze in 1891 in, maar naar eigen zeggen was ze er al na twee jaar op uitgekeken en in 1896 was ze er voor het laatst. Ze was neerslachtig en kon niet meer genieten van het paleis en de tuin. De planten groeiden haar niet snel genoeg en er was te weinig schaduw. Ze dacht over een villa in San Remo, maar zover kwam het niet.

Na Sisi’s dood erfde haar jongste dochter Marie Valerie de Hermesvilla. Het Achilleion ging naar de oudste, Gisela, maar vanwege de reiskosten en het dure onderhoud verkocht zij het in 1907 aan de Duitse keizer Wilhelm II, die er tot 1914 iedere zomer een maand doorbracht.
 

 

Lady Diana, Princess of Wales

Door de afstand van meer dan een eeuw en het ontbreken van betrouwbare bronnen is het niet zo gemakkelijk om vast te stellen wat er precies met Sisi aan de hand was. Haar leven lijkt oppervlakkig gezien wel wat op dat van Lady Diana, Princess of Wales (1961-1997): heel jong getrouwd, geen gelukkige familieachtergrond met gescheiden levende ouders, weinig intellectuele bagage, problemen met de schoonfamilie, eetstoornissen, achtervolgd door de media vanwege haar unieke schoonheid en gestorven door geweld/een ongeluk. Lady Diana was nog maar 36 toen ze stierf, wat haar dood extra tragisch maakte. Maar door haar rusteloze leven ver van het hof en de hoofdstad en het gebrek aan afbeeldingen na 1868 is Sisi in de beeldvorming óók nooit ouder geworden, al was ze zestig toen ze stierf.

De verschillen tussen beide vrouwen zijn echter aanzienlijk. Sisi’s leven was letterlijk doelloos, Lady Di stierf juist toen haar leven na de scheiding in 1996 een nieuwe wending nam. Ze had een nieuwe partner gevonden en er bewust voor gekozen om zich voor maatschappelijke doelen in te zetten.

Sisi ontvluchtte de belangstelling van de buitenwereld, Diana Spencer wist die belangstelling juist te gebruiken: enerzijds om haar eigen positie te versterken tegenover haar echtgenoot Charles en diens familie en anderzijds om de doelen die zij steunde te promoten, zoals de campagne om landmijnen te verwijderen en de bestrijding van aids. De pers was immers gek op haar en was altijd in haar buurt – en moest dus ook berichten wat ze daar deed en waarom.

In tegenstelling tot Sisi weten we veel over Diana, maar ondanks alle documentatie en interviews met praatgrage tijdgenoten zijn er nog vragen: welke invloed heeft haar populariteit op de Britse monarchie gehad? Wat is er blijvend veranderd sinds haar dood?
 

 

Zeker is dat intussen in het Verenigd Koninkrijk de herinnering aan Diana langzamerhand vervaagt. De aan haar gewijde tentoonstelling bij haar graf op het familielandgoed Althorp is gesloten; de aan Diana gewijde fontein in Hyde Park werd kort na de onthulling (2003) buiten werking gezet en daarna aangepast, onder andere omdat bezoekers zich te dichtbij waagden en er ongelukken gebeurden.

De twee Sissi’s van Romy Schneider

Sisi daarentegen is altijd populair gebleven en zelfs populairder geworden dan ze ooit was, ook in Nederland. Onder de tientallen aan haar gewijde monumenten in Europa is bijvoorbeeld een buste op de boulevard van Zandvoort, waar Sisi tweemaal verbleef. Haar paleis op Corfu behoort tot de meest bezochte toeristische locaties in Griekenland. In 2010 werd in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden de tentoonstelling Sisi & Wilhelm II. Keizers op Corfu georganiseerd, in 2015 gevolgd door de expositie Sisi, sprookje en werkelijkheid in Paleis Het Loo. Tussen 1992 en 2009 was Sisi het onderwerp van de wereldwijd opgevoerde musical Elisabeth, waarin Pia Douwes triomfen vierde. Zij schitterde in 2017 opnieuw in de concertante versie van de musical in het park van Paleis Het Loo. Een reprise hiervan komt dit jaar in de tuinen van Paleis Soestdijk.

Hoe komt Sisi in deze producties naar voren? Ieder boek, toneelstuk, musical, foto en film kleurt het beeld dat wij van historische personen hebben, en dat wisselt met de tijd. Uit de jaren ’50 stammen de mierzoete Sissifilms van Ernst Marischka, die haar naam met dubbel s spelde. Deze mix van historische rolprent en Heimatfilm moest vlak na de oorlog de Oostenrijkers voorzien van een rooskleuriger verleden dan het recente, door de nazi’s besmette. Historisch verantwoord waren deze films met Romy Schneider als sprookjeskeizerin niet en zo waren ze ook niet bedoeld. Wel waren ze grotendeels opgenomen op de authentieke locaties en mochten de acteurs – tegenwoordig ondenkbaar – de antieke meubels in de Weense Hofburg gewoon gebruiken.

Later speelde Romy Schneider een heel andere Sisi. In Ludwig van Luchino Visconti (1972) is ze als nicht van Ludwig II van Beieren een volwassen vrouw, verleidelijk, geslepen en dwingend in haar verlangen Ludwig te koppelen aan haar zusje. De biografie van Brigitte Hamann Elisabeth. Kaiserin wider Willen (1981) beschrijft de keizerin als een weliswaar egoïstische, maar ook tragische en complexe persoonlijkheid, wat terugkomt in haar gedichten (in 1984 voor het eerst gepubliceerd door Hamann).
 

 

Sisi en Lady Diana

Beeldvorming is echter niet alleen het product van buitenstaanders, media en historici; een imago ontstaat ook door de historische subjecten zelf. Zowel Sisi als Lady Diana besefte wat het effect van hun woorden was, of dat nu hun weliswaar postuum uitgegeven gedichten of persoonlijke bekentenissen voor de camera waren. Zij kneedden bewust het beeld dat het publiek van hen moest krijgen.

Lady Di en Sisi zijn allebei hun mediacarrière begonnen als sprookjesfiguren, die door hun huwelijk met een kroonprins/keizer vanuit het niets een prominente positie kregen in de media. De aandacht gold vooral hun verschijning en was voor beide vrouwen vaak een last. Maar Lady Di zette de media-aandacht gericht in tijdens haar huwelijksconflict en wist het publiek aan haar kant te krijgen. Ze werd uiteindelijk herdacht als ‘the People’s Princess’.

Sisi daarentegen trok zich steeds verder terug uit het openbare leven en bouwde aan een imago als artistiek angehauchte buitenstaander die de wereld de maat nam. De dood van Lady Di kwam onverwacht en bleek al snel ook het einde van alle belangstelling. Voor Sisi was haar dood eerder het startpunt van een nog immer aanhoudende publiciteit, alsof het zo had moeten zijn, alsof haar hele leven uit moest lopen op de aanslag in Genève.

Dit artikel verscheen eerder in Geschiedenis Magazine 2018-6.
Ben je nog geen abonnee van Geschiedenis Magazine? Word 't dan nu!