Na 300 jaar is de Nachtwacht weer even volledig
De Nachtwacht die wij kennen is een stuk kleiner dan de versie die Rembrandt van Rijn in 1642 voltooide. In 1715 is het schilderij namelijk een stuk verkleind. Gewoon, door er vier repen doek van af te snijden. Die stukken zijn nooit meer teruggevonden, maar toch is de Nachtwacht nu voor het eerst in meer dan 300 jaar weer te zien zoals Rembrandt het werk ooit heeft bedoeld.
De desastreuze verhuizing van 1715
Rembrandt maakte de Nachtwacht in opdracht van de Amsterdamse schutterij. Nadat het werk in 1642 af was, kwam het te hangen in de nieuwe feestzaal van de Kloveniersdoelen. Een paar decennia later, in 1715, werd het werk verhuisd naar het toenmalige stadhuis, het huidige Paleis op de Dam.
Hier moest het in de Kleine Krijgsraadkamer komen te hangen. Het doek bleek te groot, maar de oplossing was simpel: aan alle zijden werd een stuk doek afgesneden. Niemand weet waar de afgesneden stukken zijn gebleven. En niemand heeft sindsdien de Nachtwacht meer gezien zoals Rembrandt het werk in 1642 had bedoeld.
Nog een Nachtwacht
Gelukkig had een van de hoofdpersonen van de Nachtwacht opdracht gegeven om er een kopie van te maken. Die kopie van kapitein Frans Banninck Cocq bestaat nog steeds. En omdat de kopie vlak na de voltooiing van het werk is gemaakt, is hierop nog zichtbaar hoe de Nachtwacht er oorspronkelijk uit moet hebben gezien.
Gerrit Lundens’ Nachtwacht
Er was echter wel een probleem met de kopie, die vermoedelijk is gemaakt door Gerrit Lundens. Deze tijdgenoot van Rembrandt maakte wel vaker kopieën van Nederlandse meesters, maar hij bleef natuurlijk een andere schilder dan Rembrandt. Hij had zijn eigen stijl, waardoor de verhoudingen, technieken en het kleurgebruik van de twee schilderijen toch verschilden.
Onderzoek met kunstmatige intelligentie
Om de originele Nachtwacht te reconstrueren hebben onderzoekers van Operatie Rembrandt een computer geleerd om Lundens werk na te maken, maar dan in de stijl van Rembrandt. Hiervoor hebben ze de nieuwste onderzoekstechnieken en kunstmatige intelligentie gebruikt.
Als eerste zette een computerprogramma dat gezichten en lichamen herkent, honderden belangrijke punten op beide werken. Daarna werden delen van Lundens’ schilderij verschoven, zodat deze punten precies overeenkwamen met de punten op het originele werk. Nu de verhoudingen klopten werden beide schilderijen in duizenden stukjes opgeknipt.
Reconstructie dankzij neurale netwerken
De duizenden stukjes werden bekeken door een neuraal netwerk. Door twee dezelfde delen uit het werk van Lundens en Rembrandt naast elkaar te leggen, leerde het netwerk hoe het deel van Lundens eruit zou zien als Rembrandt het zou hebben gemaakt. En hoe meer stukjes het netwerk te zien kreeg, hoe beter het leerde wat Rembrandts techniek en kleurgebruik was.
Het neurale netwerk werd zo steeds slimmer. Zo slim zelfs, dat het programma Lundens werk uiteindelijk kon ‘naschilderen’ in Rembrandts stijl - inclusief de verloren delen. Deze stukken zijn daarna uitgeprint en tijdelijk om het bestaande schilderij gemonteerd. Met als resultaat dat de ‘originele’ Nachtwacht de komende maanden weer te zien is.
Een dynamischer werk
Directeur van het Rijksmuseum Taco Dibbits is tevreden met het resultaat: ‘Dankzij deze reconstructie zien we dat de compositie die Rembrandt schilderde nog veel dynamischer was. Het is geweldig nu met eigen ogen De Nachtwacht te kunnen ervaren zoals Rembrandt het bedoeld heeft.’
Maar wat zijn nou de grote verschillen?
De extra dynamiek komt vooral doordat de compositie een stukje opschuift. Aan de linkerkant van het doek is namelijk een grotere reep weggesneden dan rechts. Kapitein Frans Banninck Cocq en luitenant Willem van Ruytenburch, de twee belangrijkste schutters, zijn nu niet meer het centrale middelpunt, maar komen rechts van het midden te staan. Dat vergroot de beweging in het schilderij aanzienlijk.
Net als de ruimte die het vaandel krijgt. Dat beetje extra ruimte aan de bovenkant van het schilderij maakt de beweging van de vaandrig die het vaandel optilt meteen een stuk overtuigender. Ook krijgen de schaduw van Banninck Cocqs hand en de kruidjongen links vooraan meer ruimte. Je ziet duidelijker dat de jongen zich vasthoudt aan een reling en dat hij lijkt weg te rennen, voor de compagnie uit.
Schuin boven de jongen zie je drie compleet nieuwe figuren, die door het afsnijden helemaal van de Nachtwacht zijn verdwenen. Het zijn twee extra schutters en een kindje. De schutter helemaal rechts stond nog wel op het schilderij, maar was zijn achterhoofd kwijtgeraakt. Dat heeft hij nu dus tijdelijk weer teruggekregen.
De restauratie van de Nachtwacht
De reconstructie van de ‘originele’ versie van de Nachtwacht zal gebruikt worden als uitgangspunt voor de restauratie van het huidige werk, die in het najaar begint. Tot die tijd is het schilderij in deze vorm te zien in het Rijksmuseum. De afgesneden stukken zullen bij de restauratie overigens niet worden teruggebracht.
Delen: