Geschiedenis Magazine LIVE 2020

Hoofdredacteur Marianne Mooijweer opende het programma. Dat ging toch net iets anders dan voorgaande jaren: vanwege het coronavirus liep ze eerst de veiligheidsregels van het RIVM nog even door met het publiek. Daarna kon de Live Dag echter beginnen: het werd een dag met veel boeiende en fascinerende verhalen!

De presentatie van de dag was ook dit jaar in handen van Francis Boer. Zij nam ons mee op een treinreis door de geschiedenis. Ze vroeg ons – in gedachten – aan boord te stappen van de De Bril, de oudste stoomlocomotief van het Spoorwegmuseum, uit 1865. Waarom hij zo heet? Vanwege de glaasjes aan weerszijden van de locomotief. Die beschermden de stoker en machinist die in de openlucht stonden nog een beetje tegen de kolendamp en de elementen.

Europa eerst
Voor de eerste reis hoefden we niet ver: de trein stopte in het tijdperk Trump. Onze vaste auteur Ivo van de Wijdeven vertelde dat, anders dan vaak gedacht, het beleid van Donald Trump helemaal geen breekpunt is in de relatie tussen Amerika en Europa. Wat blijkt? Het gedrag van de huidige Amerikaanse president is verre van uitzonderlijk. ‘America first’ had bijvoorbeeld ook heel goed het credo kunnen zijn van de Amerikaanse onafhankelijkheidsoorlog (1775-1783), toen de Verenigde Staten voor zichzelf kozen en zich afscheidden van Groot-Brittannië. En denk aan de speech van president Monroe in 1823, waarin hij verklaarde dat de Europeanen niks te zoeken hadden op het westelijk halfrond. Hoewel Amerika zich in de wereldoorlogen en de Koude Oorlog als beschermer en bevrijder opwierp, ging het land na de val van de muur weer vrolijk door met zijn ‘America first’-politiek. Amerika begon de War on Terror waarmee Europa niks te maken wilden hebben, veroorzaakte de crisis in 2008 en trok zich terug uit Europa op militair en economisch terrein. Wat leren we hiervan? Ivo van de Wijdeven voorspelt dat Trump bij herkiezing op dezelfde weg zal doorgaan. Maar ook als er een nieuwe president wordt gekozen, dan zal deze dezelfde koers blijven volgen. Europa moet daarom vooral voor zichzelf opkomen. Een soort ‘Europe first’ dus.

 

 

Een jaar van contrasten
Voor de tweede lezing stapten we uit in het jaar 1945. ‘Denkt u hierbij aan oorlog of aan bevrijding?’ vroeg Francis Boer het publiek. De antwoorden waren verdeeld. Niet zo vreemd, volgens spreker Ad van Liempt: 1945 was een jaar van contrasten. Zo was het een jaar waarin 50.000 mensen per dag op zoek waren naar voedsel. Maar ook een jaar waarin het maatschappelijk middenveld in actie kwam om de hongerige schooljeugd in het Westen te evacueren naar het Oosten. Het was een jaar waarin Nederland zo blij was dat ze bevrijd was dat in de Nijmeegse schouwburg alle stoelen werden verwijderd en er drie dagen werd feestgevierd. Maar buiten de schouwburg werden er collaborateurs in smadelijke processies door de stad gereden en moffenmeiden kaalgeschoren. En in Nederlands-Indië werd de bevrijding niet eens gevierd: hier luidde de vrede direct een nieuwe oorlog in. 1945 is volgens Ad van Liempt daarom vooral een jaar van grote tegenstellingen. En van grote chaos. De oorlog was chaos, maar de bevrijding niet minder.

 

 

 

Moord met rozenblaadjes
Na de lunchpauze, die tevens de mogelijkheid bood om boeken te kopen en die te laten signeren door de sprekers, nam historicus Martijn Icks ons mee naar de oudheid. Hij vertelde over de capriolen van de Romeinse keizer Heliogabalus (r. 218-222 na Chr.) die volgens zijn biograaf niet alleen de gekste was van alle tweevoeters, maar zelfs van alle viervoeters. Maar hoe serieus moeten we dat beeld nemen? Volgens Martijn Icks was er sprake van een sterk staaltje karaktermoord: het opzettelijk beschadigen van iemand reputatie of geloofwaardigheid. Heliogabalus’ neef en opvolger Alexander wilde koste wat het kost afstand nemen van zijn voorganger. Hij liet hem daarom vervloeken door hem uit de geschiedenis te wissen: zijn feestdagen werden afgeschaft en zijn beelden kapotgeslagen. Romeinse schrijvers deden hieraan mee. Ze zetten Heliogabalus neer als extravagante oosterling die alleen Chinese zijde droeg en wilde dieren verzamelde. Hij zou zich extravagant uitdossen en opmaken met dikke lagen make-up. De verhalen werden steeds gekker. Zo werd in de vroege 4de eeuw opgetekend dat Heliogabalus zo erg op luxe was gesteld, dat hij zijn gasten liet bedelven onder rozenblaadjes en zo liet stikken. Pas eind 19de eeuw kreeg Heliogabalus weer een iets betere pers. Decadente schrijvers zoals Louis Couperus, die de roman De berg van licht (1905-6) aan hem wijdde, bewonderden de keizer. Misschien was die gekke keizer zo gek nog niet.

 

 

 

Op het witte doek
De historische filmbeelden uit de vroege Nederlandse cinema die vervolgens werden vertoond, zorgden voor de nodige hilariteit. Rommy Albers, curator van het Eye Filmmuseum, liet onder andere De mésaventure van een Fransch heertje zonder pantalon aan het strand te Zandvoort (1905) zien. Een klassieke chase film, waarin – de titel verraadt het al, een man zijn broek verliest op het strand van Zandvoort… (Extra leuk: u kunt hem hier terugkijken!) Ondertussen voorzag Rommy Albers de beelden van historische achtergrondinformatie. Wist u bijvoorbeeld dat de eerste films in Nederland op kermissen werden vertoond? En dat de stomme zwart-witfilms maar een halfproduct waren? Pas in de zaal werden ze afgemaakt door een orkest of een verteller. Wat u nu terugkijkt is dus helaas maar de halve film. Bovendien waren de films vaak helemaal niet zwart-wit: ze werden door nauwkeurige handen ingekleurd.

 

 

De krankzinnige vrouw van Willem van Oranje
Na de koffiepauze nam historicus Femke Deen ons mee naar de Willem de Zwijgerlaan in Amsterdam-West. Alle vrouwen van de ‘vader des vaderlands’ hebben hier een zijstraat op hun naam staan, behalve Anna van Saksen… Niet geheel toevallig. Anna is de geschiedenisboeken ingegaan als de krankzinnige echtgenote van Willem van Oranje. Ze trok de gordijnen van de muren, smeet met kaarsen, sloot zich weken op in haar kamer en pleegde overspel met Jan Rubens, de vader van de schilder. Maar ze had ook een andere kant. Ze onderhield een uitgebreide correspondentie met de grootheden van haar tijd. Uit deze brieven weten we dat ze een brede interesse had en zeker niet dom was. Toen haar echtgenoot naar Keulen vertrok om te vechten in de Nederlandse Opstand, werd Anna de spil in een netwerk van weduwes en gevluchte kooplieden. Zo wist ze op een slimme manier haar macht uit te oefenen. Maar dat vrouwen geacht werden zich op de achtergrond te houden, daar had Anna moeite mee. Ze had toch eigenlijk een hogere adellijke rang dan Willem? Waarom mocht zij dan geen publieke macht uitoefenen? En waarom zou zij er geen affaire op na mogen houden, terwijl haar echtgenoot wel vrijelijk zijn gang kon gaan? Het keurslijf was strak en Anna kon daar niet goed mee leven. Ze verzette zich steeds heftiger, werd gedwongen tot een scheiding en opgesloten in een dichtgemetselde kamer in het paleis van de keurvorst van Saksen, in Dresden. Daar stierf ze, krankzinnig geworden, van uitputting. Toch wist Femke Deen met een positieve noot te eindigen: Anna’s reputatie is tegenwoordig lang niet meer zo slecht. Net als de andere echtgenotes, kreeg ook zij in 2006 haar eigen plek bij de Amsterdamse Willem de Zwijgerlaan: de Anna van Saksenbrug.

 

 

 

Stelen van de oudheid
Voor het laatste ritje van dag bracht De Bril ons weer naar de oudheid. Fik Meijer vertelde over de lange geschiedenis van het kunst roven. Veel archeologische vondsten liggen voor het oprapen, dus niet gek dat dit wel eens werd gedaan. Maar daar bleef het niet bij: hele tempels en beeldenseries werden ontvreemd. Zelfs in de oudheid hadden ze hier al een handje van. Romeinse generaals die een overwinning hadden geboekt in Griekenland, namen de mooiste kunstwerken mee om die in hun triomftocht door Rome te tonen. De Romeinen hadden het grote voordeel dat ze de baas waren in dit grote gebied: ze konden zonder problemen hun gang gaan. De 18de-eeuwse kunstrovers konden dat toch minder. Dat de Engelse Lord Elgin allerlei kunst uit Athene naar Engeland haalde, bleef dan ook niet zonder gevolgen. Tot op de dag van vandaag willen de Grieken de in opdracht van Elgin van her Parthenon losgebikte sculpturen terug. En wat dacht u van de Venus van Milo die nu in het Louvre pronkt? En het Altaar van Zeus dat vanuit Pergamon naar Berlijn werd getransporteerd. Rechtvaardig? Of teruggeven aan de oorspronkelijke eigenaar? Volgens Fik Meijer is dat nog niet zo makkelijk. Want wie is die oorspronkelijke eigenaar? En moeten dan alle musea hun kunstschatten teruggeven? Dat zou nog wel eens een grote chaos kunnen worden.

Wij vonden het een mooie dag en kijken uit naar de volgende editie!