De roof van de klok van Novgorod. Het verre democratische verleden van Rusland
De protesten tegen Poetin van Aleksej Navalny en zijn aanhangers maken duidelijk dat het ook voor Russen niet vanzelfsprekend is om onder het juk van dictators te zuchten. Om dat aan te tonen beriepen dissidente schrijvers en intellectuelen zich de afgelopen eeuwen geregeld op de geschiedenis van de middeleeuwse stadstaat Groot Novgorod, die geregeerd werd door een echte volksvergadering, de vetsje. Maar hoe democratisch was Novgorod eigenlijk? En waarom speelde een klok er zo een belangrijke rol in? Wybren Verstegen ging het na.
Het middeleeuwse Novgorod had een ongebruikelijk politiek systeem. Het bestuur van de trotse Noord-Russische handelsstad was, nadat de regerende vorst in 1136 was afgezet, in handen van een de vetsje, een volksvergadering. Deze vetsje, waarvan historici aannemen dat ze uit alle vrije gezinshoofden bestond, had zowel wetgevende als rechtsprekende macht. Latere opstandige denkers en democratische geesten zagen het middeleeuwse Novgorod als een lichtend voorbeeld.
Michail Chodorkovski bijvoorbeeld, een van de belangrijkste Poetin-dissidenten, noemde in 2003 vlak voor zijn arrestatie de vetsje een model voor de parlementaire post-Sovjet democratie. En hij was de eerste niet.
Onder Catharina de Grote verwees de radicale hervormer Aleksandr Radisjtsjev in zijn boek Van Petersburg naar Moskou (1790) al naar het democratische verleden van Novgorod. Midden 19de eeuw beriep ook Aleksandr Herzen (1812-1870), destijds een beroemde anti-tsaristische schrijver en politiek filosoof, zich op de geschiedenis van Novgorod. Hij werd hierbij geïnspireerd door de dekabristen, jonge door de Franse Revolutie geïnspireerde officieren die in december (dekabr) 1825 een jammerlijk mislukte putsch pleegden in Sint-Petersburg. Ook zij zagen de vetsje van Novgorod als hun politieke voorbeeld.
Toen de grootvorst Ivan III Novgorod in 1478 onderwierp aan Moskou, sloeg Rusland volgens de latere dissidenten echter de verkeerde weg in. De vetsje werd afgeschaft, de dwarsliggende leiders van de stad weggevoerd en hun bezit geconfisqueerd. In 1494 moest ook het Hanzekantoor in de stad eraan geloven, terwijl juist de relatie met dit verbond van handelssteden van groot gewicht was geweest voor de ontwikkeling van het vrije Novgorod. En dat was nog niet alles: bij de inname van de stad nam Ivan III de klok die werd gebruikt om de volksvergadering bijeen te roepen, mee naar Moskou.
Kroniek
Het meenemen van de klok was een belangrijke symbolische handeling die Ivan III, onder geweeklaag van de bevolking, herhaalde toen hij in 1510 de kleinere handelsstad Pskov (Pleskau) annexeerde. De roof van de klok van Novgorod komt aan bod in een kroniek van zijn kleinzoon Ivan IV (de Verschrikkelijke). We zien hoe de bel Moskou wordt binnengebracht op een slee (zie afbeelding hierboven). Volgens de tekst werd die daar in een klokkentoren opgehangen om voortaan samen te klinken met de andere klokken in de stad. Novgorod was nu een van de vele vorstendommen onder het gezag van Moskou.
Rond de klok van Novgorod zijn allerlei verhalen ontstaan, en zelfs commercieel gemotiveerde mythen. Heeft deze speciale vetsje-klok überhaupt wel echt bestaan? Was de vetsje eigenlijk wel een democratisch instituut? Was Novgorod in de loop van de tijd niet verworden tot een oligarchie, zoals Venetië? En waarom gaven Russen klokken zweepslagen?
Je leest het in de zesde editie van Geschiedenis Magazine. Meld je voor donderdag 19 augustus 16.00 uur aan als abonnee, bestel ‘m vanaf begin september online of haal ‘m dan in de winkel.
Delen: