De pest: vier fabels ontkracht

Fabel 1: ‘De pest is een middeleeuwse ziekte’
Bij de pest denken we vaak aan de Zwarte Dood: de plaag die Europa vanaf 1347 in zijn greep hield en zo’n 30 tot 50 procent van de Europese bevolking uitroeide. Toch was dat niet de eerste of enige keer dat de wereld met de pest te maken kreeg. Sterker nog: periodes waarin we níét met de pest te maken hadden, zijn veel zeldzamer.

 

 

We kampen al vanaf de oudheid met de pest. In Athene in 431-426 voor Christus dook hij voor het eerst op en in de 6de eeuw was er onder de Byzantijnse keizer Justinianus zo’n hevige uitbraak dat we kunnen spreken van een pandemie. De Zwarte Dood was de tweede pandemie, maar ook daarna waren we er nog niet vanaf. Kleine pesthaarden bleven de kop opsteken in Europa. Pas in de 18de eeuw leek de ziekte verdreven. Tot hij eind 19de eeuw weer opdook in Azië: de derde pandemie was een feit. Tot vandaag de dag kampen we nog met naweeën over de hele wereld – alleen Europa is gespaard. Madagaskar is er zelfs berucht om: daar doemt de pest elk jaar weer opnieuw op. Gelukkig is de ziekte wel minder dodelijk: inmiddels valt die te behandelen met antibiotica.

Fabel 2: ‘Middeleeuwse pestdokters droegen een snavelmasker’
Niet alleen de pest associëren we met de Middeleeuwen: ook het befaamde snavelmasker wordt vaak in die tijd geplaatst. Onterecht volgens historici: het masker en het bijbehorende beschermende pak met gladde lange jas en handschoenen werden pas in 1619 uitgevonden door de Franse dokter Charles de Lorme. Hij liet zich hiervoor inspireren door het pantser dat de soldaat van top tot teen beschermde. Het snavelmasker was overigens weinig populair: het werd waarschijnlijk alleen door sommige artsen in Frankrijk en Italië gedragen.

 

 

Geen gemaskerde pestdokters in de Middeleeuwen dus. Hoe komen we dan bij dat idee? Waarschijnlijk is dit ontstaan doordat het masker een eigen leven ging leiden. Het werd gebruikt in het Venetiaanse carnaval, in het theater zoals de commedia dell'arte en in pamfletten en spotprenten. Hierdoor werd de snavel hét icoon van de pest. En aangezien we de pest weer vooral met de Middeleeuwen associëren…

 

Fabel 3: ‘De naam Zwarte Dood komt doordat pestlijders zwart worden’
Tegenwoordig noemen we de pestgolf die Europa van 1347 tot 1353 in haar greep hield de Zwarte Dood, maar door Middeleeuwers werd die term nog niet gebruikt. Zij spraken eerder van pestis of pestilentia. Pas in 1551 dook de naam ‘Swarta Doden’ op in Zweden en een eeuw later in Engeland als ‘Black Death’. Vanaf de 19de vond de benaming echt brede toepassing.

 

 

Waarom zijn we de ziekte de Zwarte Dood gaan noemen? Waarschijnlijk niet per se door de kenmerkende zwarte vlekken, maar door een vertaalfout. In het Latijn werd de ziekte vaak met pestis atra of atra mors aangeduid. Het woord atra kan zowel met ‘verschrikkelijk’ als ‘zwart’ worden vertaald. Oorspronkelijk werd er verschrikkelijke dood of verschrikkelijke pest bedoeld, maar die vertaling verschoof langzaam naar zwarte pest en zwarte dood. Ook omdat dat strookte met de zwarte vlekken van pestlijders, waardoor de naam ‘Zwarte Dood’ extra tot de verbeelding sprak.

 

Fabel 4: ‘De pest liep je op door ratten’
In 1894 deed de Zwitsers-Franse arts en bioloog Alexandre Yersin een bijzondere ontdekking: niet stinkende dampen, de planeten of God veroorzaakten de pest, maar een bacterie. Via de beet van een vlo of luis kwamen deze micro-organismes in het bloed van de mens terecht. Lang werd gedacht dat ratten hierbij de grote verspreiders waren. Zij hadden de bacterie in hun bloed, werden gebeten door een vlo, en deze gaf de pest weer door aan de mens.

 

 

Maar recent wordt hieraan getwijfeld. In 2018 ontdekten onderzoekers van de universiteiten van Oslo en Ferrara dat de rat niet per se een schakel in deze estafette is. De pest kon ook van mens op mens worden overgedragen, met de vlo of luis als schakel. Volgens de onderzoekers is het waarschijnlijker dat de Zwarte Dood zich op deze manier verspreidde dan door tussenkomst van de rat. En nog een argument dat de sleutelrol van de rat betwist: elk knaagdier kan zijn rol overnemen.

Meer weten over de pest? Bezoek dan de tentoonstelling De Pest in museum Het Valkhof, vanaf 5 juni en verlengd t/m 22 augustus. Kun je niet wachten? Beluister dan hier alvast de podcast.