Was Herodes de Grote echt de kindermoordenaar die de Bijbel beschrijft?

Herodes de Grote

In de eerste eeuw v.Chr. bestond het gebied dat we nu kennen als Israël, uit een aantal nauw met elkaar verbonden delen, waar het jodendom overal de overheersende religie en cultuur was. Het meest vooraanstaand was Judea, met als hoofdstad Jeruzalem; daaromheen lagen Galilea, Perea, Idumea en Samaria. Decennialang bestuurde een Judese priesterfamilie, de Hasmoneeën, het hele gebied. Binnen de familie ontstond echter onenigheid omdat twee broers streden om de macht. De Romeinen besloten in te grijpen, waarop Judea en omstreken in 63 v.Chr. onderdeel werden van het Romeinse Rijk.
 

 

De Romeinen maakten voor hun bestuur altijd gebruik van lokale leiders. Hier gunden zij de administratieve macht aan Antipater, de leider van Idumea. Als beloning voor zijn opstelling bij de annexatie van Judea stelden de Romeinen hem in 47 v.Chr. aan als procurator. Antipater benoemde zijn zoons Phasael en Herodes als gouverneurs van respectievelijk Galilea en Judea. Zo begon het tijdperk van Herodes die later ‘de Grote’ genoemd zou worden.

Herodes bouwde de Klaagmuur

Een jaar na zijn benoeming tot gouverneur trouwt Herodes met Doris. Erg gelukkig zal dit huwelijk niet geweest zijn: vier jaar later ontmoet hij Mariamme en het is liefde op het eerste gezicht. (Haar naam is overgeleverd uit Griekse bronnen en wordt ook wel gespeld als Mariamne; de Hebreeuwse versie is Mirjam). Een verbintenis met haar is ook uit machtsoverwegingen gunstig, aangezien zij een Hasmonese is. Herodes belooft haar te trouwen en stuurt Doris weg – wat later grote gevolgen zal hebben.

In 40 v.Chr. krijgt Jeruzalem te maken met een inval van de Parthen, die oorlog voeren met de Romeinen. Zij zetten hun troonpretendent Antigonus op de troon, waarop de Romeinse senaat Herodes aanstelt als koning van Judea, Galilea en Perea. Drie jaar doet hij erover om zich vanuit het Galilea een weg naar Jeruzalem te vechten en in 37 bezet hij de stad; tijdens het beleg trouwt hij met Mariamme. Later huwt hij overigens ook nog andere vrouwen.
 

 

Met Herodes’ inname van Jeruzalem begint een twintig jaar durende periode van betrekkelijke rust in Judea. Het land groeit in alle opzichten, door gebiedsveroveringen maar ook omdat Herodes nieuwe steden en vestingen bouwt, waaronder Masada en Herodium. Economisch komt het land tot bloei door onder andere de bouw van de havenstad Caesarea op een strategische plek aan de Middellandse Zee. Voor zichzelf bouwt Herodes enorme paleizen, volgens de laatste architectonische stijl voorzien van de nieuwste technische snufjes. Zijn bekendste bouwwerk is de Tempel in Jeruzalem, waarvan de westelijke muur nog overeindstaat: de Klaagmuur.

De zoons van Herodes de Grote

Zo succesvol als Herodes voor de buitenwacht ook is, binnenskamers staat het bol van de intriges. Vooral de zoons van Doris en Mariamme staan elkaar naar het leven en strijden om het recht hun vader op te volgen. Doris’ zoon Antipater is de eerstgeborene, maar zijn moeder is door Herodes het paleis uitgestuurd. Alexander en Aristobulus, de zoons van Mariamme, zijn door hun Hasmonese, priesterlijke afkomst traditioneel zeer geschikt als troonopvolger. Bovendien genieten zij de populariteit van het volk.

Vanaf ongeveer 15 v.Chr. proberen de jongens elkaar in diskrediet te brengen, maar ze hebben het ook op hun vader voorzien. Antipater verwijt Herodes dat die hem en zijn moeder destijds heeft weggestuurd. Alexander en Aristobulus haten hun vader. Hij heeft hun moeder namelijk in 29 v.Chr. laten vermoorden toen hij haar van overspel verdacht. Volgens de geschiedschrijver Flavius Josephus was Herodes extreem argwanend geworden door insinuaties dat Mariamme vreemdging. Na haar executie had hij volgens Flavius Josephus meteen al spijt en rouwde hij de rest van zijn leven om zijn meest geliefde vrouw.

Naarmate zijn leven vordert, groeien ook de problemen voor Herodes en daarmee zijn paranoia. Symptomatisch hiervoor is dat hij zeven keer zijn testament met daarin de machtsverdeling na zijn dood verandert. Hij voelt zich bedreigd door zijn zoons en voert verschillende rechtszaken tegen hen. De zoons van Mariamme worden uiteindelijk in 7 v.Chr. veroordeeld en ter dood gebracht. Antipater wordt gevangengezet.
 

 

De dood van Herodus de Grote

In 4 v.Chr. wordt Herodes ernstig ziek. Hij verblijft in zijn paleis in Jericho en draagt zijn zuster Salome op om alle vooraanstaande joden uit de stad in het hippodroom vast te zetten. Zij moeten worden gedood zodra hijzelf sterft – zo verzekert hij zich van rouw rond zijn overlijden. (Salome laat overigens uiteindelijk de mannen niet doden). Herodes doet een zelfmoordpoging, maar deze mislukt. Antipater, in de gevangenis, hoort echter een gil en meent dat zijn vader is overleden. Opgelucht dat hij hem heeft overleefd, koopt hij een bewaker om om hem vrij te laten. Herodes hoort hiervan en laat Antipater doden. Een paar dagen later sterft hijzelf.

Herodus in het evangelie volgens Matteüs

Wie dit allemaal weet over het optreden van Herodes, staat niet te kijken van het verhaal van de kindermoord. Het evangelie naar Matteüs vertelt hoe koning Herodes van drie magiërs hoort dat er een jongetje geboren is dat koning van de Joden genoemd wordt. Uit voorzorg geeft hij het bevel alle jongetjes van twee jaar en jonger in Betlehem en omgeving te laten vermoorden. De ouders van het kind, Jozef en Maria, vluchten naar Egypte en zo wordt Jezus gered.

Klopt het verhaal over Herodus in de Bijbel wel?

Toch klopt er iets niet. Ten eerste de chronologie. Volgens het evangelie naar Lukas zou Jezus geboren zijn ten tijde van de volkstelling onder Quirinius, in 6 n.Chr. Maar Herodes was toen al overleden. Het is ondanks vele pogingen nooit gelukt om deze twee gegevens met elkaar in overeenstemming te brengen.
 

 

Ten tweede rept de voornaamste bron voor het leven van Herodes, Flavius Josephus, er in zijn twee boeken over de Joodse geschiedenis met geen woord over, terwijl het goed past bij het beeld dat hij van Herodes schetst: een man die bang is voor zijn positie en er alles aan doet om deze te behouden en die naarmate de jaren vorderen, steeds achterdochtiger en waanzinniger wordt. Josephus noemt allerlei moordpartijen en gruwelijke details om Herodes’ karakter te tonen. Dit verhaal had dat kracht kunnen bijzetten. Familieleden ombrengen was niet ongewoon, maar onschuldige kinderen, dat zou toch wel het toppunt van wreedheid geweest zijn.

Josephus is niet de enige die het verhaal negeert. Behalve bij Matteüs komt het verder in het Nieuwe Testament niet voor, ook niet bij de evangelist Lukas, die het wel over nakomelingen van Herodes heeft.

Waarom Matteüs dit verhaal over Herodus vertelt

Het is dan ook waarschijnlijk dat de kindermoord van Betlehem nooit gebeurd is. Maar waarom vertelt Matteüs het verhaal dan toch? Om te beginnen laat het allerlei profetieën in vervulling gaan. Zo voorspelde de profeet Hosea dat de Messias uit Egypte zou komen (waar Jozef en Maria naartoe gevlucht waren) en voorzag Jeremia dat een moeder uit de buurt van Betlehem het verlies van haar kinderen zou bewenen.

Waarschijnlijk belangrijker is dat zulke legenden erbij hoorden als in de Oudheid verteld werd over de geboorte van een belangrijk persoon. De Romeinse biograaf Suetonius doet iets soortgelijks voor keizer Augustus. Toen hij ter wereld kwam, deed het verhaal de ronde dat er kort tevoren een voorteken was geweest: er wordt een nieuwe koning geboren voor het Romeinse volk! De senaat, die aan de macht wilde blijven, zegt Suetonius, besloot geen enkel kind dat dat jaar geboren werd, in leven te laten. Augustus ontsnapte echter aan deze (mythische) moordpartij en werd keizer.
 

 

Dichter bij huis voor de joden was de geschiedenis van Mozes. De Egyptische farao liet alle Hebreeuwse jongens in zijn land doden om te voorkomen dat het Israëlische volk zich verder zou uitbreiden. Baby Mozes, veilig in zijn biezen mandje op de Nijl, ontkwam en werd later een van de grote leiders van het Joodse volk.

Herodus de Grote en Jezus Christus van Nazareth

Voor Matteüs, die zelf een joodse achtergrond had, lag het verhaal dan ook voor het oprapen: door Jezus, net als Mozes, aan een kindermoord te laten ontsnappen, liet hij weten dat het hier ging over iemand die een grote rol in de geschiedenis zou spelen. Met de profetieën die in vervulling gingen, maakte Matteüs duidelijk dat Jezus de Messias was, over wie in de Hebreeuwse Bijbel (het Oude Testament) al gesproken werd.

Voor zo’n legende was natuurlijk wel een krachtig heerser als boosdoener nodig. In de tijd van Jezus’ geboorte was Herodes’ zoon Archelaüs aan de macht in Judea. Hij was zeer wreed en tiranniek, maar had weinig overwicht. In 6 n.Chr. zetten de Romeinen hem aan de kant en heersten er voortaan Romeinse procurators over Judea, aangestuurd door de gouverneur van Syrië, Quirinius.

Archelaüs de kindermoord in de schoenen schuiven zou gezien zijn hardvochtigheid niet ongeloofwaardig geweest zijn, maar een sterke heerser was hij niet, in tegenstelling tot Herodes. Toen het evangelie naar Matteüs geschreven werd, zo’n negentig jaar na de geboorte van Jezus, waren de gebeurtenissen uit het verleden in de herinnering wat door elkaar gaan lopen. Dat eigenlijk Archelaüs destijds koning was, had waarschijnlijk niet iedereen meer voor ogen. Herodes was de beste kandidaat voor de rol van boosaardig heerser in het verhaal dat Matteüs wilde vertellen.
 

Dit artikel verscheen eerder in Geschiedenis Magazine 2014-1.

Ben je nog geen abonnee van Geschiedenis Magazine? Word 't dan nu!