Waar komt ‘vaccinatie’ vandaan?
Difterie, kinkhoest, tetanus, polio, bof, mazelen, rode hond - allemaal ziektes die (in ieder geval in Nederland) zo goed als zijn uitgeroeid. Dankzij vaccinaties. (Bijna) iedereen krijgt ze tegenwoordig en de meesten van ons wachten met smart op eentje tegen corona, maar waar komt het woord ‘vaccinatie’ eigenlijk vandaan?
Wie kreeg als eerste pokken? Het is onmogelijk dat precies te zeggen, want we hebben het over zo’n 40 eeuwen geleden. Cody Cassidy komt toch een heel eind in zijn boek Wie at de eerste oester? (Prometheus 2020), waarin hij zich ook onder meer afvraagt wie zeep ontdekte, wie de eerste mop tapte of kleding uitvond. Hij is niet echt op zoek naar namen. Dat zou ook niet kunnen bij iets wat gebeurde voordat er mensen bestonden: wie het vuur uitvond, zo’n 1,9 miljoen jaar terug, zullen we nooit weten. De hoofdstuktitels zijn dan ook gimmicks. Cassidy behandelt toegankelijk en lichtvoetig onderwerpen uit de genetica en archeologie met uitstapjes naar nu.
Terug naar de pokken: de ziekte wordt veroorzaakt door het variolavirus. Vermoedelijk is het ca. 2000 v.Chr. ontstaan in iemand die in het Land van Punt in de Hoorn van Afrika met kamelen werkte. Deze diersoort was toen pas gedomesticeerd en fungeerde als gastheer voor virussen die van knaagdieren naar de mens oversprongen en tijdens dit proces veranderden. Zo groeide uiteindelijk het dodelijke variolavirus dat miljarden mensen heeft geveld.
Dit kon gebeuren omdat het virus ontstond op een moment in de geschiedenis dat mensen niet geïsoleerd leefden, maar in grotere gemeenschappen woonden en handel dreven over verre afstanden. Zo besmetten Puntieten Egyptenaren: het pokkenvirus is aangetoond in een mummie van 3600 jaar oud. Hettieten liepen het op van hun Egyptische gevangenen, enzovoort.
Lichtpuntje: wie pokken overleeft, is voortaan immuun. In China zijn op grond van die observatie in de 14de eeuw al mensen bewust besmet met vocht uit ingedroogde pokkenpuisten, en die aanpak kreeg navolging. In de 18de eeuw verfijnde dokter Edward Jenner de methode met een verzwakte vorm van koepokken. Nog weer later gingen artsen hiervoor het verwante vacciniavirus gebruiken en noemden de procedure voortaan vaccinatie.
Het virus bleef leven en maakte in de 20ste eeuw nog zeker 500 miljoen slachtoffers. De WHO lanceerde in 1959 een wereldwijd inentingsprogramma en zo kennen we wel de naam van de laatste patiënt die op natuurlijke wijze pokken opliep. Dit was ziekenhuiskok Ali Maow Maalin uit Somalië, in 1977. Hij werd beter. De grootschalige vaccinaties zijn gestopt, maar het virus wordt nog bewaard in labs in de VS en Rusland.
Delen: