Quetzal: hoe een vogel het lot van Amerika bepaalde

Spanjaarden vs. Azteken
Cortés en zijn mannen kwamen aan land in een gebied dat al vanaf 1200 grotendeels in handen was van de Azteken. Zij hadden een groot rijk gevestigd in Midden-Amerika met als hoofdstad Tenochtitlán. De inname van deze stad was van cruciaal belang voor de Spanjaarden, omdat die gelijk zou staan aan de val van het Aztekenrijk, wat vervolgens deuren zou openen voor de kolonisatie van heel Amerika. En opvallend genoeg kreeg Cortes deze hoofdstad snel in handen.

Voor de snelle verovering van Tenochtitlán noemen historici verschillende oorzaken. De Spanjaarden zouden hebben beschikt over betere wapens en hadden de pokken meegebracht waaraan veel Amerikanen stierven. Ook wist Cortés slim gebruik te maken van de spanning tussen de Azteken en andere Meso-Amerikaanse volken. Hij haalde de onderdrukte stammen over om met hem in opstand te komen tegen de Azteken. Het militaire succes van de Spanjaarden valt dus wel te verklaren, maar waarom maakten de Azteken het Cortés zo makkelijk door hem zomaar de stad binnen te laten? Daarvoor bestaat een meer mythische verklaring...

‘De vogel met de prachtige veren’
De Azteken en de volkeren die zij hadden onderworpen, waren niet de enige bewoners van Midden-Amerika: de nevelwouden waren ook het leefgebied van de quetzal. Deze vogel stond bekend om zijn prachtige verendek, waarnaar hij ook vernoemd is: ‘quetzalli’ betekent ‘staartveer’ in het Azteeks. De vogel heeft schitterende lange groene veren met een blauwachtige glans en sneeuwwitte onderstaartveren die contrasteren met een felrode buik.

 

 

Vanwege hun schoonheid behoorden de quetzal-veren tot de waardevolste producten van de hooglanden. Op de markten van Copan of Tikal werden ze dan ook druk verhandeld en bovendien als geld gebruikt. De veren kregen vaak een bijzondere bestemming: ze werden als eerbetoon aan vreemde vorsten gegeven, als decoratie op wapens en schilden gebruikt en door de hogepriesters op hun hoofdtooi gedragen.

Zijn grote waarde maakte de quetzal een vroegmoderne voorloper van de beschermde diersoort. In de Azteekse hoofdstad werden quetzals in ‘Het Huis van de Vogels’ verzorgd door een leger aan oppassers. De veren mochten alleen worden verwerkt in officiële werkplaatsen en het illegaal vangen of doden van de vogel was een halsmisdrijf. De Spaanse bisschop Las Casas schreef over dat laatste: ‘In de provincie Verapaz wordt degene met de dood bestraft die de vogel met de prachtige veren doodt.’

 

 

Gevederde slangengod
De quetzal genoot niet alleen een speciale status vanwege zijn uiterlijk. Voor de bewoners van Midden-Amerika was de vogel extra bijzonder omdat hij verbonden was aan de god Quetzalcoatl, de ‘gevederde slang’, die – de naam zegt het al – deels vogel en deels slang was. Quetzalcoatl was de god van de oostenwind, het water en de gewassen en had de mens maïs leren verbouwen. Hij zou de mens zelfs hebben geschapen: uit de beenderen van vorige mensenrassen en zijn eigen bloed.

Volgens een Meso-Amerikaanse legende liep het slecht af met Quetzacoatl. Een andere godheid, de god van het bedrog, had geprobeerd hem te misleiden. Hij had hem een spiegel voorgehouden waarin hij de toekomst zou kunnen zien. De gevederde slangengod zag zichzelf als een oude blanke man met een baard en schrok zo erg, dat hij het op een drinken zette. Stomdronken en overgehaald door de god van het bedrog, sliep hij met zijn eigen zuster. Toen Quetzalcoatl de volgende ochtend bij zinnen kwam, wierp hij zichzelf uit spijt in het vuur. Maar echt verdwijnen deed hij niet: zijn as veranderde in een vlucht prachtige vogels. De quetzals.

 

 

Volgens sommige wetenschappers heeft deze legende een historische kern. Topiltzin Ce Acatl Quetzalcoatl, die in de tiende eeuw na Christus heerste over de Centraal-Mexicaanse Tolteken, zou na zijn dood vergoddelijkt zijn tot de god Quetzalcoatl. De Toltekeense priesters waren het hier echter niet mee eens: een seculiere leider kon niet vergoddelijkt worden. Er ontstond een strijd tussen de wereldse en geestelijke macht in het Toltekenrijk die ten grondslag zou liggen aan de legende: de Toltekeense heerser als de god Quetzalcoatl tegenover het priesterschap als de god van het bedrog.

Self-fulfilling prophecy
Voor de Azteken was het geen legende: hun god Quetzalcoatl had echt bestaan. Sterker nog, ze geloofden dat hij ooit vanuit het oosten zou terugkeren. Als blanke man met baard zou hij het Aztekenrijk vernietigen om zelf te kunnen heersen. De Azteekse leider Motecuhzoma II (1466-1520) voorspelde dat dit niet lang meer op zich zou laten wachten.

Toen de blanke en bebaarde Cortés precies op de feestdag van de god Quetzalcoatl aan de oostkust landde, was het voor de Azteken dan ook snel duidelijk: de god Quetzalcoatl was teruggekeerd. Om te voorkomen dat hij hun rijk zou vernietigen, besloot Motecuhzoma II hem hartelijk welkom te heten en te overladen met zilver en goud. Dit bleek toch niet zo strategisch. De op goud beluste Cortés nam de Aztekenleider in zijn eigen paleis gevangen en ging in zijn naam heersen over Tenochtitlán.

 

 

Al snel kregen de Azteken door dat Cortés allesbehalve goddelijk was. Ze kwamen in opstand. Maar zonder succes: de Spanjaarden wisten het protest neer te slaan, Motecuhzoma II werd gedood en Cortés en de zijnen maakten Tenochtitlán met de grond gelijk waardoor de Spaanse verovering een feit was. Door het binnenlaten van hun ‘god’ was de Azteekse voorspelling waarheid geworden…

Veren van bloed
Ook bij een andere Midden-Amerikaanse beschaving speelde de quetzal een rol in de geschiedenis van de Spaanse veroveringen: de vogel zou de beschermgeest zijn geweest van de Maya-koningen. Zo ook tijdens de veldslag tegen de Spanjaarden in 1524. Volgens de overlevering verscheen een prachtige groene quetzal boven het slagveld. Precies toen de Mayakoning Tecun Uman sneuvelde, viel de vogel uit de lucht en bedekte het lichaam met zijn lange veren. De volgende morgen vloog de vogel op – maar hij was niet langer helemaal groen. Zijn borst was doordrenkt van het bloed van de laatste Mayakoning: voortaan had de quetzal rode borstveren.

 

 

Legendarische vogel
Dat de quetzal zijn rode borstveren niet dankt aan het bloed van een Mayakoning staat voor historici buiten kijf. Zelfs sommige Maya’s beschouwen de gebeurtenis als een legende. Nog iets ingewikkelder is de herkomst van het verhaal van Cortés als Quetzalcoatl. Historici geloven niet dat Motecuhzoma II de Spanjaarden warm verwelkomde omdat hij dacht dat Cortés een god was, maar om te voorkomen dat de onderdrukte inheemse stammen onder invloed van de Spanjaarden in opstand zouden komen. Het verhaal van de vogel is volgens historici verzonnen door de Spanjaarden en Azteken om het vreemde gedrag van de Aztekenleider te duiden.

Toch is de quetzal voor de oorspronkelijke bevolking in Midden-Amerika nog steeds een bijzondere vogel. Dit heeft echter niet kunnen verhelpen dat de quetzal inmiddels bijna is uitgestorven. Door de jacht op zijn veren en de inkrimping van zijn leefgebied, is het aantal quetzals steeds verder teruggelopen. Gelukkig is er in de 20ste eeuw ingegrepen. De Guatemalaanse overheid heeft de jacht op de quetzal verboden en de vogels kregen een eigen natuurreservaat. Daar golft de legendarische vogel nu zijn prachtige staart.