Erasmus versus de inquisitie

Halsoverkop vertrok Desiderius Erasmus eind 1521 uit de lage landen. Hij was op dat moment ’s werelds beroemdste schrijver en hij zou nooit meer terugkeren. De storm van religieus geweld die na Luthers breuk met Rome over Europa trok, was begonnen in Brussel en woedde nergens zo extreem als in Brabant en omstreken. Hier voerde de 21-jarige keizer Karel V, die van kindsbeen af was opgevoed door kleingeestige priesters, een fanatiek antiketterbeleid. Karels inquisiteur-generaal rekruteerde de Leuvense theologen Masson en Baechem als beëdigde gewetensonderzoekers die ketterse uitspraken en teksten moesten identificeren. Dankzij de sarcastische commentaren van Erasmus, wiens publicaties door dezelfde inquisiteurs werden doorzocht op godslasterlijkheden, zouden ze de geschiedenis ingaan als Steen en Kameel.
 

 

Karel maakte lokale overheden verantwoordelijk voor het uitvoeren van zijn antiketterbeleid. Dit hield in dat stadsbestuurders moesten meewerken aan arrestaties, hechtenissen, verdrijvingen, verminkingen en executies van burgers die waren aangegeven, verhoord en veroordeeld door inquisiteurs. Steen en Kameel verhoorden arrestanten ongenadig om zo veel mogelijk publiekelijke herroepingen af te dwingen. Hoe waarachtig die waren deed er niet toe. Afgedwongen bekentenissen waren even rechtsgeldig als spontane, zelfs als er sprake was geweest van tortuur. Voor inquisiteurs woog ieder woord even zwaar, nuances als ‘intentie’ of ‘context’ waren niet aan deze gewetensonderzoekers besteed.

Schuldig bevonden mannen en vrouwen die de hun in de mond gelegde ketterijen herriepen, werden voor jaren verbannen of veroordeeld tot een bedevaart. Wanneer ze opnieuw werden opgepakt en onverbeterlijk bleken, werd hun tong afgesneden. Mensen die pertinent weigerden te herroepen, werden op de brandstapel gebracht.
 

 

De eerste doden vielen toen Steen en Kameel besloten tot de executie van drie augustijnermonniken. In 1523 werden twee man voorgeleid op de Grote Markt van Brussel. De derde had op het nippertje ingebonden. Ten overstaan van de theologen die gezeten waren op een houten tribune, weigerden de mannen opnieuw te herroepen. Vanuit het stadhuis keken stadsbestuurders toe hoe ze levend werden verbrand.

Niets arroganter dan onkunde
Naast luthersgezinde monniken en priesters waren het vooral auteurs, drukkers en verspreiders van echt of vermeend luthersgetint drukwerk die hard werden aangepakt. Auteurs zorgden als ze verstandig waren dat ze op tijd de benen namen: schrijven konden ze overal. Daarom had ook Erasmus de lage landen verlaten. Theologen waren lang voordat Luther ten tonele verscheen al op Erasmus gebrand, omdat hij ze in zijn publicaties bekritiseerde en bespotte als anti-intellectualistische Bijbellezers die zich als misdadige vervolgers gedroegen zodra ze werden geconfronteerd met concurrerende ideeën.
 

 

Niets arroganter dan onkunde, wist Erasmus, die theologie had gestudeerd in Parijs en in de jaren 1517-1521 had geprobeerd een rationeler priesteropleiding aan de verstarde Leuvense universiteit op te zetten. De ophef rondom Luther bezorgde inquisiteurs een excuus om oude vijanden zoals hij hard aan te pakken. Erasmus vond een veilig heenkomen in Bazel.

Het was te gek voor woorden hoe schrijvers in de lage landen door religieuze fanaten als Steen en Kameel werden behandeld, schreef hij vanuit de Zwitserse vrijstad aan zo veel mogelijk correspondenten. Auteurs leken volgens hem onderhand wel acteurs, zo weerloos overgeleverd als ze waren aan de grillen van een genadeloos publiek. En een gewone acteur had alleen het uitfluiten te vrezen. Maar een acteur die schreef, liep nu het risico dat hij voorgoed van zijn podium werd gelicht en vermoord als ketter, wanneer zijn spel de literatuurhaters onder de heren theologen niet beviel.

Collega-theologen haatten Erasmus niet alleen vanwege zijn satirische commentaren. Waarom nog meer? Welke overtuigingen had Erasmus, die in onze ogen overigens heel modern zijn? Erasmus ging in ieder geval de strijd aan. Hoe hij zijn censoren tot de orde probeerde te roepen lees je in de zevende editie van Geschiedenis Magazine. Meld je voor donderdag 30 september 16.00 uur aan als abonnee, bestel 'm vanaf half oktober online of haal ‘m dan in de winkel.