Drie vragen aan: Carolina Lenarduzzi

Waar bent u momenteel mee bezig?

Mijn boek over de katholieke subcultuur ten tijde van de Republiek is net verschenen. Op basis van egodocumenten zoals dagboeken en memoires heb ik onderzocht wat het betekende om katholiek te zijn in een gereformeerd land in de ogen van de gelovigen zelf. Waarom hielden individuele katholieken tegen de stroom in vast aan hun geloof en hoe deden zij dit? Ik had al eerder onderzoek gedaan naar andere onderdrukte religies in de Republiek, zoals de remonstranten, en de vraag waarom mensen hun geloof trouw blijven ook al is dat op alle fronten onaantrekkelijk, intrigeerde mij al langer. Aangezien de katholieken verreweg de grootste groep andersdenkenden vormden in de vroegmoderne Nederlanden, waren zij voor mij een aantrekkelijk onderzoeksobject.

Wat heeft dit onderzoek tot nu toe opgeleverd?

Katholieken zelf aan het woord laten, is niet zo eenvoudig als het misschien lijkt want individuele katholieken hebben, uitzonderingen daargelaten, weinig schriftelijke sporen nagelaten. Wat er aan materiaal is, is bovendien overal en nergens terecht gekomen. Hoewel ik daarom veel tijd heb besteed aan het vinden van geschikte bronnen, heeft mijn onderzoek uiteindelijk meerdere verrassende resultaten opgeleverd. Om er een paar te noemen: het verbod op de katholieke geloofsuitoefening in de Republiek heeft eigenlijk het omgekeerde tot gevolg gehad. Katholieken namen allesbehalve afscheid van hun rituelen en symbolen, maar gingen die juist extra koesteren. 

Ze bedachten allerlei ingenieuze strategieën en alternatieve manieren om van zich te laten horen. Katholieken bleven bijvoorbeeld hun verboden processies lopen, in stilte maar wel op blote voeten. Zo lieten zij hun protestantse stadsgenoten, die dat ritueel uiteraard herkenden, weten dat de katholieke gemeenschap nog steeds deel uitmaakte van de stad. Ook het uiterlijk kon daarvoor worden ingezet. Het dragen van een rozenkrans of een crucifix was dé manier om je in het openbaar als katholiek te manifesteren: je kon zo’n katholieke badge openlijk dragen als de omstandigheden dat toelieten, of juist onder je kleren als er gevaar dreigde en je dan toch nog letterlijk katholiek voelen. 

Via dit soort tactieken versterkten katholieken hun eigen identiteit en wezen ze tegelijkertijd hun protestantse landgenoten op de veerkracht en de continuïteit van de oude kerk. Wat mij verder opviel was dat hun positie als tweederangs burger er niet toe leidde dat katholieken zich niet langer betrokken voelden bij hun stad. Integendeel, ze spanden zich juist in om de verbroken band te herstellen, onder andere via beeldende kunst en poëzie. Ze lieten zich bepaald niet ‘wegschrijven’ uit de lokale geschiedenis, maar eisten hun rechtmatige plaats op.

Waarom is het belangrijk dat dit aan het licht komt?

In het kielzog van het Engelse historiografisch debat, staan de vroegmoderne katholieken in de Republiek al enige tijd in het brandpunt van de belangstelling, met een aantal belangrijke deelstudies tot gevolg. Wat ontbrak, en in die leemte wil ik voorzien, is een systematisch onderzoek, over een langere periode en geografisch breed opgezet, waarin de stem van de katholieken zélf klinkt, in plaats van die van hun kerk of de gereformeerde tegenspeler – de traditionele invalshoeken. Zo’n onderzoek van binnenuit legt de interne dynamiek en de gelaagdheid van de katholieke subcultuur bloot, en maakt inzichtelijk dat de katholieke identiteit een complex gegeven was. Dat draagt uiteindelijk ook bij aan ons begrip over hoe de Republiek religieus in elkaar stak.

Verder lezen: 

Carolina Lenarduzzi, Katholiek in de Republiek. De belevingswereld van een religieuze minderheid 1570-1750 (Vantilt 2019) € 29,50.