De waarheid over de gruwelen van het slavenschip

Er zijn al veel boeken geschreven over slavernij en slavenhandel. Waarom koos je voor dit onderwerp?
‘In mijn werk als maritiem historicus merkte ik keer op keer dat er internationaal grote liefde bestaat voor de grote houten zeilschepen waarmee de wereldzeeën bevaren werden. Dat romantische beeld ziet het slavenschip over het hoofd. Ik had me al eerder met de slavernij beziggehouden. Ik schreef bijvoorbeeld in The Many-Headed Hydra (2000) over contacten tussen tot slaaf gemaakten en opstandige zeelieden en in Villains of all nations (2004) komt de relatie tussen piraten en slavernij aan bod. Ik probeerde hierin de geschiedenis ‘van onderop’ te vertellen, en die invalshoek toepassen op het slavenschip – in dit geval op de gevangen mensen in het ruim van het schip – was in veel opzichten de ultieme uitdaging.’
 

 

‘Ik kreeg het idee toen ik betrokken raakte bij de campagne om Mumia Abu Jamal uit de dodencel te krijgen. Hij is een voormalige Black Panther die ten onrechte was veroordeeld voor het doodschieten van een politieman in Philadelphia in 1981 – zijn straf is in 2013 inderdaad omgezet in levenslang. In de jaren 1990 bezocht ik Mumia geregeld op ‘death row’. Hij houdt ervan om over de impact van het verleden op het heden te discussiëren. Toen we eens spraken over het historische verband tussen ras en terreur, daagde het me: het politiegeweld tegen mensen van kleur en het feit dat de gekleurde bevolking oververtegenwoordigd is in gevangenissen en – in de Verenigde Staten – beduidend vaker ter dood wordt veroordeeld, zijn tekenen van een diepgeworteld racisme dat teruggaat tot de slavenhandel. Op het slavenschip begon het allemaal.’

‘Een menselijke geschiedenis’, zo luidt de ondertitel van dit boek. Waarom?
‘De slavenhandel was een zaak van mensen die keuzes maakten, of ze nu op een handelskantoor in Londen werkten of op een schip voeren voor de kust van Sierra Leone. Ik wilde hun eigen, actieve rol en impact benadrukken. Ik wilde ook goed laten uitkomen dat er aan boord van elke slavenhaler een dramatische strijd plaatsvond. Hier werden levende mensen meegevoerd die vochten tegen een gruwelijke werkelijkheid. Het enige opwekkende in dit afschuwelijke onderwerp was dat de mensen die tot slavernij gedwongen werden, de hun opgelegde status als ‘bezit’ nooit geaccepteerd hebben. Ze hebben zich op allerlei manieren verzet en dat leert ons iets belangrijks over wat het is om mens te zijn in extreme omstandigheden.’
 

 

De meeste bronnen over de slavenhandel zijn afkomstig van de slavenhalers en hun opdrachtgevers. Hoe heb je hieruit zo’n ‘menselijke geschiedenis van onderop’ geconstrueerd?
‘De registers en documenten met betrekking tot de slavenhandel laten de banaliteit van het kwaad zien. Ongehoorde wreedheden werden op neutrale toon genoteerd, alsof het de gewoonste zaak van de wereld was. Om de echte menselijke ervaring te vinden die in de papieren verscholen zit moet de historicus tussen de regels lezen, de diepere werkelijkheid vinden die nog te horen is achter de woorden van degene die de documenten opstelde – bijna alsof je de volumeknop van de versterker verder opendraait.

Eén voorbeeld: het is duidelijk beschreven dat de slavenschepen waren aangepast om rebellie en zelfdoding te voorkomen. De slaven verbleven de meeste tijd in het ruim, maar mochten soms aan dek voor wat noodzakelijke beweging en frisse lucht en dan werden ze streng bewaakt. Het officiersdek was gebarricadeerd om er zeker van te zijn dat ze bij een mogelijke opstand het schip niet konden overnemen. De kapiteins plaatsten ook netten langs de reling en boven het schip zodat het moeilijk werd om overboord te springen. Er zijn talloze voorbeelden die tonen dat slaafgemaakten bereid waren zo ver te gaan om zich aan hun gevangenschap te ontworstelen. Deze daden van verzet zijn enorm ontroerend en krachtig, maar de beschrijvingen ervan in de bronnen zijn altijd afkomstig van kapiteins of andere bemanningsleden. Om dichter bij de motieven van de slaafgemaakten te komen, moet je de verborgen signalen in de bronnen herkennen en opnieuw interpreteren op basis van andere kennisbronnen. Zo tekende een chirurgijn aan boord van een slavenhaler zijn verbazing op over de haast feestelijke stemming van een slaafgemaakte die de netten wist te komen en zich in het diepe water gooide. Het wemelde er van de haaien, de man sprong een zekere dood tegemoet. Toch was hij opgetogen. De chirurgijn begreep dat niet, maar de man was zo enthousiast omdat hij aan de hel van het slavenschip was ontsnapt en ‘naar huis’ ging. We weten uit historisch-antropologisch onderzoek, uit overlevering en uit geschreven bronnen dat veel West-Afrikanen geloofden dat hun geest thuis terugkeerde zodra ze stierven. De blijdschap die de chirurgijn optekende was niet uniek, dezelfde observatie komen we ook bij vergelijkbare gebeurtenissen op andere slavenreizen tegen.’
 

 

Op de kaft van Het Slavenschip staat de bekende tekening van een volgestouwd slavenschip met honderden mensen, in rijen en dicht tegen elkaar aan. De illustratie is in 1788 vervaardigd door tegenstanders van de slavernij (abolitionisten). Je besteedt er een heel hoofdstuk aan. Hoe realistisch was deze tekening?
‘De prent van de 482 mannen, vrouwen en kinderen bijeengepakt op de Britse slavenhaler Brooks hoort tot de krachtigste propagandabeelden die sociale bewegingen ooit gemaakt hebben. Het doel van de abolitionisten was om de ellende op de volle slavenschepen direct en onontkoombaar zichtbaar te maken. Leden van de afdeling Plymouth van de Society for Effecting the Abolition of the Slave Trade hadden de afbeelding gemaakt op basis van een recent rapport over de afmetingen van slavenschepen, waaronder Brooks, dat ook het aantal slaven vermeldde dat er eerder mee vervoerd was. Het enorme aantal personen dat is ingetekend, kwam tot stand nadat de Dolben Act van 1788 uit ‘humanitaire overwegingen’ het aantal slaven per schip had beperkt. We hebben echter vaargegevens van de Brooks uit voorgaande jaren, waaruit blijkt dat het op een reis meer dan 600 slaafgemaakten aan boord vervoerde, en eenmaal zelfs 740. Met andere woorden: de prent was bedoeld om mensen wakker te schudden, maar overdreef zeker niet. De horreur ervan was echt.’

De recensent van Trouw stelde dat het boek evenwichtiger zou zijn geweest als je niet zo sterk had gefocust op de ‘psychopaten’ onder de kapiteins op de slavenschepen.
‘Ik heb geen extreme voorbeelden gebruikt in mijn boek, maar doorsnee-gevallen. Ja, er waren soms psychopaten. Maar belangrijker is dat iedereen die dit werk wilde uitvoeren iets van een psychopaat in zich moest hebben. Elke kapitein van een slavenschip was een terrorist. Dit bedoel ik niet als oordeel over iemands individuele karakter of persoonlijkheid: het was een noodzakelijke voorwaarde voor deze betrekking. Slavenhandel- en transport konden niet zonder terreur.’
 

 

‘Ik denk dat het hameren op ‘evenwicht’ in de geschiedschrijving over de slavenhandel een vorm van ontkennen is: de recensent hoopt dat er ergens een humaner verhaal bestaat dat we kunnen ontdekken en onthullen, minder gewelddadig en extreem. Dat andere verhaal bestaat niet. Westerse onderzoekers hebben het geweld lange tijd systematisch onderbelicht. Wat we nodig hebben, is dat we ons eerlijker rekenschap geven van het verleden.’

Het slavenschip verscheen 15 jaar geleden in het Engels. Hoe relevant is het vandaag de dag nog? Je leest het in de volgende editie van Geschiedenis Magazine. Meld je voor donderdag 14 juli aan als abonnee, bestel ‘m vanaf half juli online of haal ‘m dan in de winkel.

 

Header: Plymouth Chapter of the Society for Effecting the Abolition of the Slave Trade (1788). Bron: Wikimedia Commons