Calmeyer: schrijftafelmoordenaar of Jodenredder
Het is dit jaar al vijfenzeventig jaar geleden dat Nederland werd bevrijd – en toch zijn er weinig vakgebieden waarbij de emoties zo hoog kunnen oplopen als in de geschiedschrijving van de Tweede Wereldoorlog. Sommige controverses blijven jarenlang voortduren. En als eindelijk het laatste woord erover geschreven lijkt te zijn, begint de discussie weer van voren af aan. Zo ook waar het gaat om de rol van Hans Calmeyer, een Duitse jurist die tijdens de bezetting in Den Haag werkte. Zijn handtekening kon iemands leven redden.
Wie bij de nazi’s als ‘voljoods’ geregistreerd stond, moest zich van alles laten welgevallen. Het begon met kleine beperkingen, vanaf begin 1942 werd de strop steeds strakker aangetrokken en in die zomer vertrok het eerste transport vanuit Westerbork. Men kon echter bezwaar aantekenen tegen de registratie en zo proberen aan de vervolging te ontkomen. Dan kwam men terecht bij Rassenreferent Hans Georg Calmeyer (1903-1972) die belast was met het beoordelen van twijfelgevallen op afstammingsgebied. Als hij overtuigd was van de registratiefout kon hij de status omzetten in ‘halfjoods’, ‘kwartjoods’ of ‘arisch’, en aanvragers daarmee behoeden voor deportatie naar de vernietigingskampen. Calmeyer, geen NSDAP-lid, stond erom bekend dat hij regelmatig herzieningsverzoeken toewees, maar dat je wel goede argumenten en bewijzen moest aanvoeren. Desnoods met valse bewijzen.
Joods of halfjoods – Calmeyer besliste
Er ontstond een grootschalige ‘ariseringspraktijk’ van advocaten, genealogen, antropologen, notarissen, artsen en handschriftvervalsers die Joden hielpen om een zo goed mogelijk onderbouwd herzieningsverzoek bij Calmeyer in te dienen. Ze bedachten creatieve verhalen, bijvoorbeeld over buitenechtelijke affaires tussen Joden en niet-Joden in de familielijn. Hun kinderen en daarmee de aanvrager zouden ‘halfjoods’ zijn, volgens de rassenmanie van de nazi’s een cruciaal verschil. ‘In Nederland bleken zeden te hebben geheerst,’ schreef historicus Jacques Presser ironisch in Ondergang, ‘niet ongelijk aan die van Sodom en Gomorrah, of die van het laat-Romeinse Rijk; het was al overspeligheid, wat de klok sloeg.’
Als Calmeyer een herzieningsaanvraag in behandeling nam, kwam de indiener op de ‘Calmeyerlijst’ terecht, die gedurende de procedure bescherming tegen deportatie bood. Na een maand of negen nam Calmeyer vervolgens, op basis van de adviezen van zijn medewerkers, een beslissing. Die viel vaak positief uit, maar soms ook negatief – met desastreuze gevolgen.
Was Calmeyer een ‘goede Duitser’?
Daarom oordeelde de eerste generatie Nederlandse oorlogshistorici wisselend over de Rassenreferent. H. Wielek, Abel Herzberg en Jacques Presser erkenden weliswaar dat door Calmeyers toedoen Joden gered waren, maar ze benadrukten vooral zijn wisselvalligheid. Loe de Jong daarentegen vond Calmeyer een van de zeer weinige ‘goede Duitsers’ in Nederland.
In de jaren ’90 gaf De Jongs benadering de toon aan. Mede door onderzoek in Duitsland werd Calmeyer meer en meer als een oorlogsheld gezien. In 1992 kreeg hij postuum een Yad Vashem-onderscheiding. ‘Schindler in Holland’ schreef Die Zeit in een stuk dat ook NRC Handelsblad afdrukte. Maar niet iedereen was onverdeeld positief. Was Calmeyer niet tot het einde toe in dienst geweest van het naziregime? Was hij niet verantwoordelijk voor de dood van duizenden Joden? NIOD-onderzoeker Coen Stuldreher gooide in 1998 de knuppel in het hoenderhok met zijn opzienbarende lezing in Calmeyers geboortestad Osnabrück waarin hij zei dat de man ‘met de mentaliteit van een schrijftafelmoordenaar’ te werk was gegaan.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Dit is een voorproefje. Het volledige artikel is verschenen in Geschiedenis Magazine 7 van 2020.
Abonnee worden?
MELD JE AAN GEEF GESCHIEDENIS MAGAZINE CADEAU
Delen: