13de eeuw: vrouwen regeren over Vlaanderen en Henegouwen

Op Aswoensdag van het jaar 1200 legde in de hofkerk van de burcht in Brugge zowel de schatrijke graaf Boudewijn IX van Vlaanderen en Henegouwen als zijn gemalin Maria van Champagne de kruisvaartgelofte af. Boudewijn had met de doge van Venetië afgesproken dat hun gezamenlijke oorlogsvloot in 1202 naar het Heilige Land zou afvaren. Toen de voorbereidingen van de Vierde Kruistocht in volle gang waren, bleek echter dat Maria weer zwanger was (een jaar eerder had ze hun dochter Johanna ter wereld gebracht en ze had al diverse miskramen gehad). Boudewijn wilde dat ze in Gent de bevalling zou afwachten voor ze haar gelofte gestand deed. Hij vertrok na Pasen 1202 aan het hoofd van een onafzienbare menigte kruisridders, voetvolk, valkeniers, troubadours en avonturiers.

Bittere teleurstelling 

Maria kreeg op 2 juni in het Gravensteen in plaats van de zoon en opvolger waarop ze hoopten, weer een dochter: Margaretha. Ze was bitter teleurgesteld. Pas anderhalf jaar later ontving ze bericht uit Constantinopel, de stad aan de Bosporus die haar man met de Venetianen had veroverd: na de winter zou hij met zijn ridders naar Akko in het noorden van het koninkrijk Jeruzalem oprukken, en daar moest zijn vrouw zich bij hem voegen.

Keizer Boudewijn I 

Toen Maria na een reis van meer dan acht maanden uitgeput van de ontberingen in Akko aankwam, bleek Boudewijn nog in Constantinopel, waar de kruisridders hem hadden gekozen tot keizer van het Latijnse Rijk, ruwweg het huidige Noord-Turkije en Griekenland. Op 16 mei 1204 was hij in de Aya Sophia gekroond tot keizer Boudewijn I. De pest die in Akko heerste, kreeg Maria echter te pakken en ze overleed er in de burcht van de Hospitaalridders. Een jaar later verdween keizer Boudewijn I nadat hij door zijn Bulgaarse vijanden zwaargewond was weggevoerd.

 

Opgevoed in Parijs

Johanna en haar zusje Margaretha waren wees geworden. De keizersdochters droegen tot hun dood de titel prinses van Constantinopel; Johanna erfde als oudste de troon van Vlaanderen en Henegouwen. De gravinnetjes vormden een deerniswekkende prooi voor vorsten die het op hun macht en rijkdommen hadden gemunt. Om te voorkomen dat ze met een van zijn vijanden zouden trouwen, haalde hun leenheer, de Franse koning Filips II Augustus, de zusjes tot woede van de Gentenaren naar Parijs, waar ze in het Palais Royal een intellectuele en hoofse opvoeding kregen.

Toen Johanna twaalf jaar was, koos de koning een echtgenoot voor haar: de 25-jarige Portugese prins Ferrand. In januari 1212 werd het huwelijk ingezegend. De trotse nieuwe graaf vertrok met zijn bruidje én haar zusje richting Vlaanderen. Margaretha werd voor haar opvoeding toevertrouwd aan de 40-jarige Bouchard van Avesnes, een voornaam Henegouws edelman.

Een gevaarlijk leenman 

Onderweg naar het noorden bleek dat Filips II Augustus zich meester had gemaakt van Artesië (Artois), het gebied met de welvarende stad Sint-Omaars (Saint-Omer)  dat Johanna van haar vader had geërfd. Ferrand leek naïef maar ontpopte zich nu als een gevaarlijk leenman. Hij riep alle vijanden van de Franse koning onder wie graaf Willem I van Holland, de Engelse koning Jan Zonder Land en keizer Otto IV van het Rooms-Duitse Rijk op tot de strijd.

Tevergeefs: de Slag bij Bouvines op 14 juli 1214 draaide uit op een verpletterende nederlaag voor Ferrands coalitieleger. Hij werd zelf opgesloten in een kooi en onder gejoel van de Parijzenaren naar de kerker van het Louvre gebracht. Zijn mooie jonge vrouw Johanna wierp zich op de knieën voor de koning en smeekte hem om vergiffenis, maar Filips II liet zich niet vermurwen. Ferrand zou twaalf jaar in de Tour Neuve gevangenzitten. 

Zo begon Johanna op haar veertiende aan haar zelfstandig bewind en haar eerste zorg gold het lot van Margaretha... Hoe ging het verder met Johanna, maar vooral met Margaretha, die het als machtige vrouw aan de stok kreeg met o.a. Willem II? Lees het in ons decembernummer, vanaf 22 november in de boekhandel. Geschiedenis Magazine thuis ontvangen? Dat kan heel voordelig: 1 jaar Geschiedenis Magazine van 1 jaar (8 nrs) van € 67,50 voor slechts € 38,95 én cadeaus.
 

Afbeeldingen: 
17de-eeuwse afbeelding van Margaretha van Vlaanderen, door Jan Meyssens.
Johanna van Vlaanderen, standbeeld in het begijnhof dat ze in 1238 stichtte te Kortrijk (UNESCO werelderfgoed, foto gemaakt door Thera Coppens).