‘We dachten een klein burchtje te ontdekken. Maar het tegendeel bleek waar’
De afgelopen twee jaar zijn er fantastische vondsten gedaan op Noord-Hollandse kasteelterreinen. Funderingen van een enorme, 13de-eeuwse waterburcht op het terrein van kasteel Marquette bijvoorbeeld, en een geheel nieuwe vierkante kasteelplattegrond van 45 x 45 meter bij kasteel Oud Haerlem, beide in Heemskerk. Geschiedenis Magazine sprak met archeologe Nancy de Jong-Lambregts, die door onder andere deze vondsten onze blik op wat een kasteel was (en is) wil verrijken.
Nancy, de recente vondsten maken deel uit van een grootschalig onderzoek naar de kastelen die graaf Willem II (1227-1256) en zijn zoon Floris V (1254-1296) lieten bouwen. Kun je ons daar iets meer over vertellen?
Zeker! Samen met bouwhistoricus Rob Gruben en collega’s uit verschillende andere disciplines doen we onderzoek naar deze vroege kastelen in Nederland, die werden gebouwd in de huidige provincie Noord-Holland. Er is al wel onderzoek gedaan naar de burchten die in opdracht van Willem II en Floris V zijn gebouwd, maar dat was fragmentarisch en incompleet. Wij doen multidisciplinaire onderzoek, en zo hopen we de 13de-eeuwse kastelen tot leven te wekken.
Waar de focus bij research naar kastelen tot nu toe vaak alleen op het hoofdgebouw lag, willen we juist het landschap eromheen in kaart brengen. De gebouwen, de voorburcht, de grachten en de wegen. Een kasteel is zoveel meer dan alleen dat simpele plaatje van een vesting met een paar torens waar ridders woonden. Wat was de functie van een kasteel buiten z’n militair strategische waarde? En hoe zien we dat terug in de locaties waar de burchten van de graven Willem II en Floris V werden gebouwd? Doordat we gebruikmaken van nieuwe technieken voor bodemonderzoek, kunnen we verschillende eerder onderzochte kasteelterreinen veel zorgvuldiger in kaart brengen en interpreteren.
Om wat voor technieken gaat het dan?
We doen nu veel geofysisch onderzoek. Dat werkt op een andere manier dan de traditionele archeologie, waar echt in de bodem gegraven wordt en eventuele vondsten worden blootgelegd. Dat gebeurt hier niet, de bodem blijft intact, maar wordt door geofysicus Ferry van den Oever van Saricon met drie verschillende technieken gescand en in kaart gebracht.
Door elektromagnetische inductie, magnetometrie en grondradars. Soms twijfelen mensen aan de betrouwbaarheid van vondsten die we doen door middel van deze techniek. Moet het niet echt worden opgegraven om bewezen te worden? Maar wat betreft dit type karterend onderzoek ben ik het daar absoluut niet mee eens. In een ver verleden was ik operatieassistent. Daar werd een röntgenapparaat dat een breuk in een bot liet zien ook honderd procent vertrouwd. Er werd nooit gevraagd om die gebroken arm eens open te halen om te kijken of de breuk er wel écht zat!
Maar we doen niet alleen geofysisch onderzoek, hoor. We gaan echt voor een brede, multidisciplinaire aanpak. We werken samen met historisch archeoloog Jean Roefstra, bouwhistorici en plaatselijke historische verenigingen. We laten de rekeningen van Willem II en Floris V bijvoorbeeld vertalen door een groep vrijwilligers van het regionaal archief Alkmaar en de Latijnse stukken door gepensioneerde classicisten. Ook duiken we het Nationaal Archief en plaatselijke archieven in, voor schriftelijke bronnen die met de vermeende grafelijke burchten te maken hebben. Daarnaast gebruiken we bijvoorbeeld luchtfoto’s uit de Tweede Wereldoorlog om te zien hoe het landschap eruitzag voor de ruilverkavelingen en veranderingen in de grondwaterstanden.
Als we het dan hebben over die schriftelijke bronnen: wat is een recente parel die je in het archief vond, waar je enthousiast van werd?
Laatst kreeg ik een verzameling rekeningen aangeleverd, kosten die gemaakt werden op kasteel Nieuwburg (bij Alkmaar). Het was niet zomaar een stapeltje facturen, maar rekeningen die te maken hadden met een serie gruwelijke executies die op het kasteel werden uitgevoerd. Ook dáár moest voor betaald en gewerkt worden. Zo was er een rekening van een sprokkelaar die hout had geleverd voor een brandstapel. Ook werd telkens dezelfde figuur ingehuurd om een galg op te bouwen en de executie uit te voeren, genaamd Jan de Hangman. Dit soort rekeningen vertelt ontzettend veel over de functie van het kasteel, hoe het gebruikt werd en hoe men er leefde. Al die kleine ontdekkingen die we doen, daarmee wil ik 3D-geschiedenis maken en het oude, al lang verdwenen kasteel weer laten leven.
Ontmoedigt het niet soms? Dat er zo eindeloos veel per kasteel te onderzoeken is? Dat je het plaatje nooit helemaal compleet zult hebben?
Oh nee, er is nog zoveel te ontdekken, dat stimuleert alleen maar! Wij doen met ons onderzoek ook weer een aanzet waarop verder gebouwd kan worden. Het lijkt me prachtig om uiteindelijk de onderzoeksresultaten te presenteren, maar wat we nu aan het doen zijn, de reis erheen, is nog zoveel leuker!
Wat was eigenlijk de aanleiding voor dit uitgebreide onderzoek naar de kastelen van graaf Willem II en zoon Floris V?
Ik werk vier dagen in de week als archeoloog voor de gemeente Alkmaar en in die rol was ik in 2018 en 2019 betrokken bij geofysisch onderzoek naar fundamenten van de Middelburg, een dwangburcht die Floris V rond 1282 stichtte. In de jaren 40 van de vorige eeuw is er onderzoek naar gedaan en we verwachtten op grond van die data alleen de omtrek van een kleine burcht te vinden, maar niets was minder waar.
Er werd een zogenaamde barbacane gevonden, een versterkte voorpoort, die tot toen toe alleen in Engeland en Frankrijk was aangetroffen en dus nog nooit in Nederland. Maar dat was nog lang niet alles. Ook werden er in de grafelijke rekeningen een haven en talloze bijgebouwen genoemd op het terrein, die de kijk op kasteel de Middelburg compleet veranderden. Dit maakte mij ontzettend nieuwsgierig naar de andere burchten van Floris V en van zijn vader. Wat zouden we daar voor verrassingen aantreffen en hoe zou dat onze kijk op de bouw en functie van deze vroege kastelen veranderen? Genoeg aanleiding voor een promotieonderzoek bij Tilburg University, die ik uitvoer met collega-onderzoeker Rob Gruben.
Tot slot, wat is nu al een leuke ontdekking binnen jullie grote onderzoek waarvan iedere geschiedenisliefhebber hoort te weten?
Oh, daar heb ik zeker een antwoord op! Dit heeft te maken met de waardering van de twee graven, van vader tegenover zoon. Floris V staat bekend om de bouw van de imposante dwangburchten en de strijd die hij voerde tegen de West-Friezen om zijn vader te wreken. De rol van vader en Rooms-Koning Willem II in de bouw van kastelen is onderbelicht, hij heeft er echt te weinig credits voor gekregen.
We hebben in ons onderzoek bijvoorbeeld al achterhaald dat niet Floris V het vierkante kasteel in Nederland heeft geïntroduceerd, maar zijn vader! Het was dus helemaal niet de zoon die bedacht een vierkant kasteel aan te leggen in plaats van een ronde burcht, maar waarschijnlijk vader Willem II, al zo’n 30 jaar eerder. Mogelijk haalde hij zijn inspiratie voor deze nieuwe vorm uit Frankrijk. Dit zou betekenen dat ‘we’ niet bij de Engelsen hebben afgekeken, maar juist bij de Fransen.
Delen: