Josephine de Beauharnais was uit op macht

Vlak voordat Napoleon in 1807 met zijn legers naar het oosten trok om slag te voeren tegen tsaar Alexander I, bestelde hij bij een Parijse juwelier heimelijk een diadeem. Die was bedoeld voor Alexanders twintigjarige zuster Catharina, beoogd huwelijkskandidate van bijna alle vrijgezelle vorsten van het toenmalige Europa. Napoleon was geen vrijgezel. Hij hád al een keizerin: Joséphine de Beauharnais.

De vele films en boeken over haar leven presenteren haar in deze episode als een treurende vrouw met een gebroken hart. Ze was inderdaad ontroostbaar, maar zeker ook door het besef dat ze op termijn haar plaats naast de machtigste man van Europa zou moeten opgeven als ze niet snel een troonopvolger baarde. Haar ambitieuze kant is lang onderbelicht gebleven. Het was Joséphine zelf die het beeld de wereld in hielp dat zij als geboren Caribische louter werd voortgestuwd door een exotische wellustige energie. De historica Kate Williams beschrijft in haar biografie uit 2014 Joséphines reputatie van onnozele vrouwelijke ambitieloosheid als een uitgekiende machtsstrategie.

 

Te klunzig
De vrouwelijke onderdanigheid en elegante stijl waarmee Joséphine uiteindelijk het hart van Napoleon veroverde, waren het resultaat van een bewuste keuze. Ze werd in 1763 geboren als dochter van een creoolse eigenaar van een suikerplantage op Martinique. Haar opvoeding was er van meet af aan op gericht om haar verarmde ouderlijk milieu te ontstijgen. Maar Marie-Josèphe-Rose de Tascher de La Pagerie, zoals Joséphines adellijke geboortenaam voluit luidde, had als volwassene een moeilijke start. Ze had weinig onderwijs genoten. Ze was bovendien onhandig en mollig en had last van een ontsierend verrot gebit doordat ze als jong meisje graag zoog op vers geplukt suikerriet. Haar eerste echtgenoot, Alexandre de Beauharnais, aan wie zij op negentienjarige leeftijd in Parijs uitgehuwelijkt werd, vond haar te klunzig om zijn maîtresses met hun verfijnde manieren voor op te geven.

.. maar ook intelligent
Joséphine vertrok al snel met hun twee jonge kinderen naar een kloosteropvang. Hier huisden ook andere, chiquere kostgangsters. Joséphine besloot aan hen een voorbeeld te nemen. Ze kopieerde hun deftige manieren, maakte zich hun nonchalante sensuele gratie eigen, gooide haar eigen bruine lokken los en leerde voor het eerst hoe ze haar vrouwelijkheid kon inzetten om iets voor elkaar te krijgen.

En dat lukte haar, want intelligent, berekenend en zelfverzekerd was ze ook. Een beter leven werd haar levensdoel, niet alleen voor zichzelf maar vooral ook voor haar twee kinderen, Eugène en Hortense. Tijdens de Franse Revolutie leek het er even slecht voor haar uit te zien, want haar man werd geëxecuteerd en zelf werd ze voor negen maanden opgesloten in de gevangenis. Maar hier sloot strategische vriendschappen en na de val van Robespierre kwam ze vrij.

‘Lompe’ Napoleon droeg haar op handen
Spoedig was Joséphine de gevierde maîtresse van de gefortuneerde staatsman Paul Barras, maar haar kledingstijl en flirterige gedrag vielen tijdens een etentje met revolutionaire vrienden ook in de smaak bij de lompe generaal Napoleon. Barras maakte geen bezwaar. De avontuurlijke bedescapades met zijn ‘grof zinnelijke creoolse’ waren hem toch al wat te begrotelijk geworden.

 

Napoleon was het niet alleen om de seks te doen. Hij bewonderde de zes jaar oudere Madame de Beauharnais precies om waar hijzelf het talent voor ontbeerde: haar feilloze gevoel voor patronage, etiquette, diplomatie en beschaafde conversatie. Hij onderkende direct het strategisch nut van haar kwaliteiten voor zijn verdere carrière en beschouwde haar vanaf hun eerste ontmoeting als zijn talisman. Hij droeg haar op handen. Voor haar was hij toen nog een van de velen. De machtsverhoudingen draaiden pas tijdens zijn veldtocht in Egypte (1798-1801). Toen kon hij haar ontrouw niet langer verdragen en dwong hij haar in te schikken.

Keizerin
Ze trouwden in 1796. Acht jaar later maakte Napoleon haar eigenhandig de machtigste vrouw van heel Frankrijk. Haar kroning tot keizerin in de Parijse Notre-Dame vormde het tweede spectaculaire hoogtepunt van een grootse ceremonie, waarbij Napoleon eerst de keizerskroon op zijn eigen hoofd plaatste en vervolgens Joséphine kroonde.

Hoewel Joséphine keizerin was, bekleedde ze geen officiële staatsrechtelijke functie. Vrouwen waren min of meer uitgeschakeld als formele politieke macht in deze fase van de Revolutie. Er waren wel degelijk vrouwelijke activisten geweest, maar paradoxaal genoeg maakte de komst van de parlementaire democratie eind 18de eeuw aan de politieke invloed van vrouwen juist een einde. De historica Joan Landes beschrijft dit proces in haar boek Women and the Public Sphere (1988).

Vinger in de pap
Mannelijke revolutionairen brachten een nieuwe dominante democratische cultuur tot stand, mede door zich af te zetten tegen de ‘verwijfdheid’ en ‘vervrouwelijking’ van de politiek van het ancien régime. Het moest afgelopen zijn met de oude bestuurlijk ondoorzichtige praktijk van de informele invloed; ze wilden zo onder meer korte metten maken met de pogingen van aristocratische vrouwen om via hun echtgenoot of andere mannelijke contacten een zo dik mogelijke vinger in de politieke pap te krijgen. Napoleons regime bracht hierin geen verandering. Joséphine oefende echter wel degelijk macht en invloed uit. Door zich nadrukkelijk als keizerin te presenteren, door bijvoorbeeld aan Napoleons zijde te verschijnen bij openbare gelegenheden en buitenlandse staatslieden te ontvangen, versterkten ze samen Napoleons centralistische ambities.

Verdediger van de republiek
Haar nadrukkelijke optreden als 'First Lady' was niet zonder risico. Hiermee laadde het echtpaar de verdenking op zich rechtstreeks terug te grijpen op de gehate koninklijke tradities van voor de Revolutie. Hierdoor kwam Napoleons persoon op de voorgrond. Dit was in tegenspraak met de republikeinse mores die voorschreven dat het juist draaide om het hoge ambt dat hij namens het volk bekleedde. Joséphine had echter het talent tegenstanders te bespelen: Napoleon was juist de verdediger van de Republiek! De weerstand nam af en Napoleon kon ongemoeid zijn gang gaan.

Flirten met de Russische tsaar
Joséphine zou uiteindelijk toch het veld moeten ruimen; ze scheidden in 1809 want er kwam geen baby. Niet de Russische Catharina, maar de Oostenrijkse aartshertogin Marie Louise werd in 1810 de nieuwe keizerin.

 

Met Napoleon ging het bergafwaarts. Eind maart 1814 ondertekende hij de troonsafstand. Het lijkt erop dat Joséphine al snel strategisch koos voor een bondgenootschap met zijn grootste oorlogsvijand, tsaar Alexander I, inmiddels als overwinnaar in Parijs. Hij kwam haar in haar buitenverblijf Malmaison kort na Napoleons val opzoeken. Hij schreef haar naderhand een aardige brief met de vraag of hij nog eens mocht komen. Ze stond het toe.

Maar waarom?
Was het lijfsbehoud? Waarom Joséphine nu precies omging met de knappe tsaar, was en is voer voor speculatie. Wat waren haar drijfveren? Hoop op clementie, straf voor haar verslagen ex-man voor zijn poging destijds haar te vervangen door Alexanders zuster? Het is waarschijnlijker dat de omgang met haar mans grootste rivaal paste in haar persoonlijke machtsstrategie als berekenende koele powervrouw. Zeker is dat ze haar onvrijwillige onttroning in 1809 hartgrondig vervloekte en dat ze het nooit heeft kunnen verkroppen dat ze niet meer de machtigste vrouw was van Frankrijk.

Ze was tot alles bereid om haar hoge status terug te winnen. De Rus bood haar een uitgelezen kans om te voldoen aan haar diepste verlangen om iedereen die haar ooit als ‘creoolse’, als aristocrate en als vrouw niet voor vol had aangezien, definitief het nakijken te geven. Aan de arm van de tsaar kon zij opnieuw een toppositie bereiken, nu in een nieuwe politieke constellatie.

Verse bloemen en opgepoetst zilver
Alexander bleef terugkomen, uit bewondering die hij ondanks alles voor Napoleon voelde, maar mogelijk ook omdat hij op Joséphines bijzondere kunstcollectie aasde. Joséphine maakte op haar beurt werk van hem. Als hij kwam liet ze het personeel verse bloemen brengen en het zilver oppoetsen. Ze droeg voor hem haar mooiste sieraden en paradeerde in speciaal voor hem aangeschafte jurken. Joséphine schonk hem zelfs het kroningsgeschenk dat zij en Napoleon destijds van de paus hadden gekregen, een antieke camee.

 

Van machtigste vrouw in Frankrijk naar oorlogstrofee
Haar krampachtige poging om haar leven weer een glorieuze wending te geven, strandde echter vroegtijdig. Ze liep waarschijnlijk een long- of keelontsteking op tijdens een van haar wandelingen met Alexander. Ze gaf nog samen met hem een bal, genoot met hem van het maanlicht op haar mooie tuin en maakte zich ’s ochtends op om hem in een verleidelijke roze satijnen ochtendjas te ontvangen. Vlak na dit bezoek overleed ze op haar kasteel Malmaison, vijftig jaar oud. Alexander kocht kort erop haar kunstcollectie. Zo ging de van haar troon verstoten keizerin haar graf niet in als de machtigste vrouw van haar tijd, maar als oorlogstrofee van de Russische tsaar.

Dit is een bewerkte versie van een eerder in Geschiedenis Magazine verschenen artikel (jaargang 50 (2015), nummer 2)