Wie was Maria van Gelre?

In de geschiedschrijving van de middeleeuwen zijn er nog grote lacunes. Vooral over vrouwen zijn de bronnen schaarser dan over mannen. Toch loont het de moeite op zoek te gaan en daarbij niet te vertrouwen op eerder onderzoek. Opvattingen over de rol die vrouwen speelden en hoe hun karakter was, worden nog altijd sterk bepaald door 19de-eeuwse bronnenuitgaven en soms eeuwenoude, mannelijke geschiedschrijving. Het is daarom nodig om opnieuw de archieven te onderzoeken, met geduld en inventiviteit. 

Een vrouw met geldingsdrang

Op die manier krijgen we ook meer zicht op Maria van Gelre. Lange tijd was vooral bekend dat ze de opdracht gaf om een van de mooist verluchte handschriften uit de Noordelijke Nederlanden te laten maken. ‘Dit boich hait laissen scriven Maria,’ vermeldt de kopiist van klooster Mariënborn bij Arnhem: Maria liet dit boek schrijven. Deze vermelding is al heel uitzonderlijk bij een dergelijk gebedenboek, maar er zijn ook sterke inhoudelijke aanwijzingen dat Maria op de inhoud invloed heeft gehad, zoals de keuze voor de specifieke gebeden en het feit dat ze in de landstaal zijn geschreven in plaats van het toen gebruikelijker Latijn. We leren haar zo kennen als een vrouw met geldingsdrang. 

 

Nader onderzoek

Specialisten kenden dit gebedenboek en het was verschillende malen op tentoonstellingen te zien geweest, maar het was niet erg grondig bestudeerd: het was te kwetsbaar. De teksten, die centraal staan in een gebedenboek, waren al helemaal onbekend. De complexiteit van de tekstverzameling en de omvang van dit boek zijn zonder gelijke en verdienden veel meer aandacht. In 2014 was dat aanleiding een project te starten dat dit boek toegankelijker moest maken (zie kader). 

Normandische familie 

Een paar feiten over Maria’s leven: ze werd als Marie d’Harcourt geboren op 24 februari 1380. Ze stamde uit een Normandische familie en was via haar moeder verwant aan het Franse koninklijk huis. Ze was zeker negen jaar hofdame van Valentina Visconti, de vrouw van Louis d’Orléans, een broer van de Franse koning Karel VI. In 1405 trouwde Maria met Reinald IV, als onderdeel van de toenadering tussen Gulik-Gelre en Frankrijk. Vanaf nu was ze Maria, hertogin van Gulik en Gelre en gravin van Zutphen.

Hertogin van Gelre

Ze moest volgens het huwelijkscontract voor wettig nageslacht zorgen. Toen dit uitbleef, nam de onrust toe onder steden en ridders van Gelre, bevreesd als ze waren voor een opvolgingsstrijd. In 1418 leidde dit tot opstand. In de volgende anderhalf jaar speelde Maria een grote rol in de onderhandelingen en ze was niet erg toeschietelijk. We nemen jullie niets kwalijk, staat er in brief uit oktober 1419, maar verder kwam de hertogin de steden en ridders niet tegemoet. In 1423 overleed Reinald. Steden en ridders van Gelre kozen toen een eigen opvolger. Maria was niet meer welkom. Ze nam haar toevlucht tot de gebieden in Gulik die bij haar huwelijk aan haar waren toegewezen. In 1426 trouwde ze met Ruprecht van Berg, een huwelijk dat voortkwam uit de aanspraken van deze hertog op Gelre. Eind 1428 of begin 1429 moet Maria zijn gestorven. Waar dat was en waar ze begraven ligt, is onbekend.

In de schaduw van de macht

In grote lijnen is dit het verhaal van haar leven: de jaren in Frankrijk, de jaren tussen haar huwelijk en de dood van Reinald en de jaren daarna. Niet over alle fasen weten we evenveel. Het is niet verwonderlijk dat er nauwelijks bronnen zijn over haar leven voor haar huwelijk. Ook over haar man Reinald is maar weinig bekend uit de jaren voor hij in 1402 zijn broer opvolgde en hertog werd. Wie in de schaduw van de macht leefde, werd al in de eigen tijd minder opgemerkt. Ditzelfde geldt voor de periode na Reinalds dood. Maria vertrok naar haar weduwegoederen in Gulik en trouwde met Ruprecht van Berg. Er moeten rekeningen van het Gulikse hof zijn geweest en van de steden en burchten waar Maria verbleef, maar daarvan heeft vrijwel niets de eeuwen doorstaan. Van de talrijke brieven die ze schreef en ontving, is er maar een handvol bewaard. 

 

 

Gedetailleerd beeld

Heel anders is de situatie voor de periode 1405-1423. Brieven zijn er vrijwel niet, maar de landsheerlijke rekeningen in de Gelderse archieven zijn uitzonderlijk rijk. Bovendien zijn er lange reeksen rekeningen van belangrijke Gelderse steden als Arnhem, Grave, Zutphen, Venlo en Geldern (nu in Duitsland). Deze bronnen maken het mogelijk een tamelijk gedetailleerd beeld te schetsen van de plaatsen waar Maria verbleef, de contacten die ze onderhield, de wereld waarin ze zich ophield en van de bestuurlijke rol die ze speelde. Informatie uit oorkonden en vermeldingen in kronieken en brieven kleuren dit beeld nader in.

Nieuw imago: zelfbewuste vrouw

Het imago van Maria van Gelre is lange tijd vooral gevormd door de wetenschap dat zij de vrouw was die de hertog wettig nageslacht moest bezorgen. Haar levensverhaal is vanuit dat perspectief belicht en ook het gebedenboek is vaak op die manier geïnterpreteerd. Dit gold ook voor de miniatuur van de hertogin. Maria is staande en ten voeten uit afgebeeld in een besloten tuintje. Boven haar zendt God de Heilige Geest naar haar toe, links en rechts zijn er engelen. De ene wijst naar het boek dat ze vasthoudt, de andere houdt een banderol vast met daarop de woorden ‘O milde Marie’. 

Historici hebben wel geconcludeerd dat het huwelijk van Maria met Reinald IV ongelukkig was. Maar klopt dit wel? En hoe wist ze, als kinderloze vrouw, haar positie veilig te stellen? Lees het in het oktober-nummer, nu in de winkel!