Margaretha van Bourgondië en Margaretha van Male: wie waren deze moeders des vaderlands?

Zeg ‘Vaderlandse geschiedenis’ en het gros van de mensen denkt aan grote vorsten en staatslieden als Filips de Stoute, keizer Karel V, Johan de Witt en natuurlijk Vader des Vaderlands Willem van Oranje. Dat zijn de mannen die de Nederlanden vormden, die oorlog voerden, vrijheid brachten en eenheid creëerden. Vraag naar de vrouwen die in dat verhaal een rol speelden en de gemiddelde Nederlander zal misschien met Maria van Bourgondië op de proppen komen. Zij is de enige staatsvrouw in de canon van de Nederlandse geschiedenis, afgezien van de eerste vrouwelijke minister Marga Klompé.

En de andere Grote Vrouwen dan?
Maar waarom zit Margaretha van Male niet verankerd in ons collectieve geheugen, de stammoeder van de Bourgondische Nederlanden? Waarom denken we niet automatisch aan Maria van Hongarije, de landvoogdes die dankzij haar onderhandelingstalent de financiële, godsdienstige en militaire eenheid in de Nederlanden wist te versterken? En waarom weet niet iedereen wie Albertine Agnes was?

De afgelopen jaren is baanbrekend onderzoek verricht naar de politieke invloed van deze en andere hooggeplaatste adellijke vrouwen in de late middeleeuwen en vroegmoderne tijd. Soms waren dat erfdochters die vanwege het uitblijven van mannelijke erfgenamen de volledige heerschappij over de dynastieke bezittingen kregen. Anderen wierpen zich als (financieel) onafhankelijke weduwe op als bestuurder, of als regentes voor hun minderjarige zoon. Gemalinnen regeerden geregeld samen met hun echtgenoot of vervingen hem tijdelijk. Zij allen werden van jongs af aan voorbereid op een mogelijke politieke en bestuurlijke rol, omdat het noodlot altijd kon toeslaan: een echtgenoot kon overlijden, of er kwam geen nageslacht. Van vrouwen werd kortom, net als van mannen, verwacht dat ze zich zouden inzetten voor hun dynastie en hun onderdanen.

Het gedrag van vorstinnen lag wél constant onder een vergrootglas. Als een vrouw te openlijk de macht uitoefende, heette ze ‘mannelijk’, heerszuchtig of dominant. Vrouwen dienden vroom te zijn, bescheiden en nederig. Maar wie zich staande wist te houden, kon het ver schoppen. Hier belichten we zeven van die krachtige vrouwen.

Margaretha van Male: de groei van het Bourgondische rijk
Margaretha van Male (1350-1405) legde de grondvesten voor de Bourgondische macht in de Lage Landen. Als enig kind en erfdochter van Lodewijk II van Male, graaf van Vlaanderen, en Margaretha van Brabant, erfde ze maar liefst vijf graafschappen. Via haar huwelijk met Filips de Stoute, de hertog van Bourgondië, kwamen deze gebieden onder Bourgondische heerschappij, uiteindelijk ook het hertogdom Brabant. Dankzij haar bestuurlijke, diplomatieke en financiële optreden kreeg de Bourgondische staat voet aan de grond in het noorden.

Margaretha werd opgevoed met de overtuiging dat zij verantwoordelijk was voor het veiligstellen van het erfgoed voor het nageslacht. Ze eiste na haar huwelijk dan ook een actief aandeel op in het bestuur. Ze onderhandelde vaardig over het heffen van belastingen en bleek een harde maar gerespecteerde gesprekspartner van de grote steden van Vlaanderen. Ze was een belangrijke diplomatieke schakel tussen haar Franse echtgenoot en de Nederlanden en speelde als ‘natuurlijke vrouwe van Vlaanderen’ een doorslaggevende rol in de verzoening tussen Bourgondiërs en opstandige Vlamingen. Ze bevestigde verschillende privileges van Vlaamse steden, waarbij ze liet zien een goed oog te hebben voor hun economische belangen.

Zij en Filips versterkten hun invloed in het noorden verder door een strategisch dubbelhuwelijk te arrangeren: dochter Margaretha van Bourgondië trouwde met Willem van Beieren, erfgenaam van Henegouwen, Holland en Zeeland, terwijl oudste zoon Jan trouwde met Margaretha van Beieren, de zus van Willem.

Margaretha en Filips belichaamden een vorm van tweehoofdig bestuur dat werd overgenomen door hun nakomelingen. Vanwege de uitgestrektheid van de bezittingen delegeerde de hertog een deel van de macht aan Margaretha, op wier militaire, diplomatieke en financiële capaciteiten hij vertrouwde. Zo was zij het die in 1373 het land in staat van paraatheid bracht om een aanval van de hertog van Lancaster te weerstaan. Ook speelde ze een belangrijke diplomatieke rol in de totstandkoming van vrede tussen Engeland en Frankrijk.

Margaretha was financieel onafhankelijk en leende haar man grote sommen geld. Na zijn overlijden in 1404 volgde oudste zoon Jan zonder Vrees hem op als hertog van Bourgondië, maar Margaretha behield de graafschappen Vlaanderen, Artois en Franche-Comté. Deze bleef ze actief besturen. Toen ze later ook Brabant erfde, schoof ze haar derde zoon Anton naar voren, maar ze bleef hem nauwlettend controleren en voorzien van advies, manschappen en geld. Na haar dood in 1405 was de Bourgondische macht stevig gevestigd in de Lage Landen - dankzij Margaretha.

Margaretha van Bourgondië: de wettige erfvrouw
De reputatie van Margaretha van Bourgondië wordt overschaduwd door die van haar dochter, Jacoba van Beieren, de gravin van Holland, Zeeland en Henegouwen. Margaretha speelde echter een beslissende rol in de geschiedenis die Jacoba bekend maakte: de strijd om de macht in Holland en Zeeland.

Margaretha werd door haar ouders Margaretha van Male en Filips de Stoute opgevoed met een groot dynastiek bewustzijn en haar moeder had getoond welke rol vrouwen konden spelen in het beschermen en uitbouwen van zowel de dynastie van herkomst, als die waarin ze trouwden. Na haar huwelijk met Willem van Beieren was Margaretha’s lot verbonden aan diens graafschappen Holland, Zeeland en Henegouwen. Deze erfenis moest veilig worden gesteld voor de wettige erfgenaam: Jacoba, die enig kind bleef.

Tijdens haar huwelijk behartigde Margaretha actief en behendig de belangen van zowel de Bourgondische als de Beierse dynastie, wat de alliantie tussen de vorstenhuizen versterkte. Zo bemiddelde ze tussen haar broer Jan zonder Vrees en de koning van Frankrijk, toen deze in onmin waren geraakt.

Na de dood van haar echtgenoot lieten de Bourgondiërs hun oog vallen op de erfgoederen van Jacoba. Margaretha koos voor haar dochter en gebruikte daarbij alle middelen waarover ze beschikte. Als weduwe was ze financieel onafhankelijk, sterker, ze was schatrijk, en ze maakte gebruik van een breed netwerk van bondgenoten. Bovendien zocht ze huwelijkspartners voor haar dochter die haar vooruit konden helpen. Tegelijkertijd hield Margaretha voor de buitenwereld een schijn van neutraliteit op, waardoor ze Jacoba’s belangen beter kon behartigen aan de onderhandelingstafel.

De druk op moeder en dochter nam toe toen de verschillende huwelijken van Jacoba geen nakomelingen opleverden. In een poging de Bourgondiërs te slim af te zijn, schoof Margaretha zichzelf in Brabant als ‘wettige erfvrouw’ naar voren toen haar neef stierf zonder erfgenaam. Deze claim was legitiem, en Margaretha wist haar aanspraak jarenlang te gebruiken als pressiemiddel. Uiteindelijk kozen de Staten van Brabant voor haar tegenstander, Filips de Goede. Pas toen Jacoba de strijd noodgedwongen staakte en afstand deed van de grafelijke macht over Holland, Zeeland en Henegouwen, gaf Margaretha tegen betaling haar aanspraak op Brabant op.

Dit zijn twee machtige Grote Vrouwen die we hier uitlichten, maar er zijn natuurlijk nog veel meer. In het volgende nummer van Geschiedenis Magazine behandelt historica Femke Deen er zeven. Dan lees je ook over de weduwe Maria van Hongarije, landvoogdes van de Nederlanden, en over princess royal Anna van Hannover - zij werd door sommigen gezien als arrogant en dominant, maar was in werkelijkheid ambitieus, intelligent en daadkrachtig. Kom meer te weten over deze moeders des vaderlands in het nieuwe nummer van Geschiedenis Magazine. Meld je uiterlijk vrijdag 5 april aan als abonnee, dan krijg je het aprilnummer thuisgestuurd. Vanaf 18 april vind je het nummer ook in de winkel of kun je het online bestellen.

Over de auteur
Femke Deen schreef een biografie over Anna van Saksen, de tweede vrouw van Willem van Oranje en werkt nu aan het levensverhaal van zijn derde echtgenote, Charlotte de Bourbon. Zie www.femkedeen.nl. Samen met Ineke Huysman voerde ze de redactie van Moeders des Vaderlands. Vrouwen die der Nederlanden vormden (Atlas Contact, 2024), een bundel waarin achttien historici een portret schetsen van evenveel middeleeuwse en vroegmoderne vrouwen die via het politieke bedrijf hun stempel drukten op gebeurtenissen die we tot nog toe vooral associëren met mannen. Dit artikel is op die bijdragen gebaseerd.